Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
„Златна петорка“ го прекинува шестдецениското молчење за убиството на пет студенти од Струмица, чин кој сè уште не е разјаснет и за кој било забрането да се зборува, вели режисерот Горан Тренчовски. Во интервју за Радио МОФ, тој раскажува за мотивот за филмот, тешкотиите при реализирањето и очекувањата после премиерата која ќе се одржи вечерва на затворањето на фестивалот „Браќа Манаки“.
Вечерва за прв пат ќе се прикажува вашиот нов филм „Златната петорка“. Кои се вашите очекувања, но што може да очекува и публиката од филмот?
Со вечерашната промотивна проекција ќе биде крунисана нашата заложба од повеќе години наназад, да се екранизира случката која за многумина, а посебно за мене како струмичанец ги интригираше долго време, неколку децении наназад. Првите реакции од контролните групи се мошне позитивни, дури и над очекувањата, бидејќи бевме малку хендикепирани што имавме многу мал буџет во однос на продукцискиот зафат. Ако правиме анализи и споредби, некои филмови имаат 10 пати поголем буџет од нашиот, иако третираат слични теми. Филмот е правен со минимален буџет, а ангажманот на продукцијата беше максимално ентузијастички, иако имаа релативно ниски хонорари. Со поддршка на Агенцијата за филм, копродуцентите и приватни субјекти, успеавме да го завршиме без долгови. Мора да признаам дека многу се изнамачивме додека да го подготвиме теренот за снимањето, иако траеше само четири недели. Но, со малку ресурси успеавме да оствариме голем филмски зафат. Сметам дека актерската екипа даде сè од себе и е направивме мошне добар кастинг. Зад камерата стоеше искусниот Апостол Трпевски, а филмот го монтираше Андреја Зафрановиќ. Музиката е на Дарко Спасовски и Горан Керкез. Сметам дека имаме еден заокружен филмски продукт, кој е за широк аудиториум и за сите генерации и очекувам одличен прием.
„Златната петорка“ ја раскажува приказната на петмина струмички студенти, кои во 1951 година биле убиени под сомнителни околности, а за нивната ликвидација било забранета да се зборува долго време. Зошто после повеќе од 60 години решивте да им посветите филм токму ним?
Грозоморната сторија гравитира околу петтемина студенти коишто една кобна ноќ биле киднапирани и одведени во непознат правец. Набргу се дознава дека биле насилно ликвидирани во местенка, без никакво официјално образложение. Она што е најболно е што после таа апсурдна и парадоксална ликвидација било забрането да се зборува за таа тема, дури и за нивните најблиски. Нивните лични предмети биле земени, а во 1961 година, 10 години по нивната смрт, дури и плочите на нивните гробови биле осквернавени. Наредбодавците тогаш, кои учествувале во нивните убиства, кажале дека не смее да постои никаков спомен за нив. Тоа е многу нехумано, но ништо не се презема за рехабилитација.
Од 91-ва година, од осамостојувањето на Македонија, се одржуваат сеќавања во чест на тој немил настан, но во последниов период тоа е толку маргинализирано што едноставно ние како уметници и филмски работници, сме должни да зборуваме за тоа. Посебно јас, којшто со таа идеја за екранизација живеев долго време, уште од 2001 година. Оние коишто го носат бремето на гревот и кои се наредбодавци на тој гнасен чин, треба јавно да ја признаат вината и да излезат на виделина сите оние работи кои со време биле притискани и сокривани. Забрането било да се зборува за тоа, а молчењето е најголем грев. Ние како филмски уметници не проговоревме за оваа тема, а е многу инспиративна во филмска смисла.Театарската претстава „Беше еднаш“, чиј режисер сте вие, го разработува истиот историски настан. Зошто одлучивте истата тема сега да добие и екранизација?
Мотивот за филмот го црпевме од автентични мотиви, но тука се инкорпорирани и мотивите од романот „Расцепен ум“ на Братислав Ташковски и драмата „Беше еднаш“. Некои ликови се земени од драмата, некои од романот, меѓутоа тие дела се случуваат во струмичкото поднебје со намера да се прикаже само еден сегмент од нивниот живот во таа епоха. Братислав Ташковски долго време имаше истражувано и пишувано на таа тема. Меѓутоа, во филмот ние дадовме едно сосема ново руво, затоа што филмскиот јазик и нарација бара поразлични средства на изразување.
Тоа беше поткрепено со книгите и драмските мотиви на Ташковски. Користен е неговиот роман „Расцепен ум“ и неговата драма „Беше еднаш“, две дела коишто јас фрагментарно ги користам, но создавам ново руво и една сосема нова приказна којашто е уметнички проширена. Таа нова фикција има одлични ликови коишто зборуваат за тоа време и кои се носители на таа епоха, и нивните современици, тројца преживеани кои се сведоци и чувари на тајната и постојат и денес, во 2016 година, кога завршува дејствието на филмот. Не е рецепт на историски филм, туку измешан е со современи ситуации коишто паралелно даваат една спојка и морална димензија за неправедниот злостор и за прекршувањата на триаголникот меѓу еден од студентите и неговиот другар, кои се во некаква врска со истата девојка, и сведокот Алевантие, кој емигрира во дијаспората и после долго време се враќа во Македонија за да ја одвитка тајната на досието насловено како „Златната петорка“. Ние направивме една драма која е доста емотивна, збогатена со чувства и на протагонистите, и на оние околу нив. Не ги прикажуваме работите црно-бело, туку со сите свои доблести и пакости ги оставаме ликовите да зрачат како суштества со морални одлуки.
Тука помогна во првата фаза Елеонора Венинова, а во завршната фаза и конечниот облик на сценариото го даде Билјана Гарванлиева. Таа беше вклучена во проектот сè до последниот момент, за жал не успеа да го види. Неодамна почина во Берлин и вечерашната проекција ќе и ја посветиме нејзе.
Веќе 12 години филмскиот фестивал „Астерфест“, чиј директор сте вие, се обидува да ја оживее кино културата не само во Струмица, туку и во Македонија. Колку успеавте во тоа?
Таа мисија не е од вчера, таа веќе 14 години постои. Идејата ја промовиравме заедно со мојата сопруга Софија во 2005 година. Мислам дека со фестивалот ја разбивме таа некоја летаргија којашто постоеше долго време, не само во Струмица, туку и воопшто во сите градови. Во Битола, среќна околност е што навистина постои фестивалот „Браќа Манаки“ и луѓето со душа го очекуваат ова филмско доживување. За „Астерфест“ мислам дека таа мисија е мошне успешна, бидејќи се разби таа здодевност на седење дома, гледање пред монитор, кога веќе големото платно дава поинаква перцепција, друга возбуда и доживувања. Сметам дека исполнетоста со гледачи, исто така е важна одлика во последните неколку години. Преполно е, радост е да се гледаат луѓе кои седат до последното место. Мора секојпат да се вложува и во опремата и во квалитетот на програмата и во филмовите, како и во луѓето коишто доаѓаат, односно лауреатите.
Спомнавте дека режисерите не смеат да молчат, односно да обработуваат и теми кои се контроверзни. Сметате ли дека во Македонија доволно е застапена критичноста во филмовите?
Јас како режисер сметам дека нашиот начин на изразување е јазикот на филмот и на театарот. Јас се изразувам преку филмски производ, или преку претстава. Затоа, мислам дека тој молк, тоа неговорење за вистинските теми е автоцензура, односно на некој начин потиснување на основните размисли, слободата на говорот. Во таа смисла, треба да се пуштиме во тематски подрачја коишто се малку валоризирани, малку се филмски екранизирани и со тоа ќе ја збогатиме нашата кинематографија.
Во изминативе неколку години, Агенцијата за филмови одобруваше веројатно најголеми буџети за снимање филмови досега, а сепак може да се каже дека продукцијата на филмови во Македонија ни е релативно сиромашна. На што мислите дека се должи ова?
Не можам да судам за другите трудови, факт е дека поддршката е голема и се вложува многу. Самото време ќе покаже, после десет-дваесет години ќе се направи ретроспектива да се види што се направило, кога продукцијата била најголема. А квалитетот е нешто релативно, тоа е нешто што се препознава во моментот, но и не мора да е така. Има многу дела кои се направени пред долги години, но нивната актуелност не згаснува и интересот за нив е голем долги години.
Исто така, наградите не секогаш се меродавни. На фестивалите, покрај тоа што треба да се даде квалитетен импут, треба да се има и малку среќа, бидејќи жирито треба да биде објективно. Меѓутоа, неговата одлука некогаш е и субјективна. Тоа не значи дека ако еден филм на фестивал не добие награда, не е толку квалитетен. Не значи дека на друго место и после неколку години нема да биде вреднуван.
Од осамостојувањето, со наш државен буџет, почнаа работите кон подобро. Нормално има подеми и падови, но мене ме импонира што сепак се дава шанса и на помлади и на повозрасни. Лично ако ме прашате, требаше порано да ги добијам условите за овој филм. Во 91-вата почнав да работам како режисер, работев и по театри, на телевизија едно десетина години, каде имав можност да направам телевизиски филмови, документарни и краткометражни. Но, мене порано не ми беше дадена шанса да правам таков долгометражен проект. Знаете, има конкурс кој важи за сите, некој пат ќе го одбијат, некој пат не, но треба да се биде упорен, да се тера својата идеја, да се верува во неа и мислам дека ќе дојде времето кога да се реализира.
Кај нас публиката се чини дека ја привлекуваат приказни од историски настан и романса. „Златна петорка“ има сличен мотив. Сметате ли дека кај нас недостасуваат поразлични и современи приказни?
Овде се испреплетени мотивите, ние не одиме во некои мрачни далечни периоди. Тоа е како да било вчера, во 51-та година. Моите родители се сеќаваат на тој настан, има и преживеани од блискиот круг. Сум разговарал со мои колеги и гледачи, некако како да ги фаќа уплав, не сакаат филмови со коњи и магариња од Отоманско време. Можеби во еден сегмент сме презаситени од такви, условно кажано, историски теми, но ова е блиско време и не е истрошена тема. Навистина, ова е толку современ филм, колку што е историски, затоа сметам дека сме ја нашле вистинската мерка и тој настан не може да нè остави рамнодушни во никој случај. Имаме цврст филмски продукт спакуван во 83 минути.
Што понатаму? Каде ќе се прикажува филмот?
На 6-ти октомври е закажана премиерата во Скопје. На 7-ми пак ќе се одржи премиерата во Струмица, каде билетите се веќе распродадени. На 29-ти овој месец имаме светска премиера во Лондон, на фестивалот Raindance, најголем филмски фестивал за независен филм во Велика Британија. На 11-ти октомври ќе се прикажува во Сиднеј, а на 23-то во Торонто.
Емилија Петреска и Стефанија Тенекеџиева
-
[INTERVISTË] GORAN TRENÇOVSKI: “PESËSHJA E ARTË” („ЗЛАТНА ПЕТОРКА“ ) ËSHTË TREGIM INSPIRUES PËR TË CILIN ARTISTËT E FILMIT KANË HESHTUR
“Pesëshja e artë” e ndërpreu heshtjen që zgjati gjashtë dekada në lidhje me vrasjen e pesë studentëve nga Strumica, akti cili akoma nuk është sqaruar dhe për të cilin ka qenë ë ndaluar të flitet, thotë regjisori Goran Trençovski. Në intervistë për Radio MOF, ai sqaron në lidhje me motivin e filmit, vështirësitë gjatë realizimit dhe pritjet pas premierës e cila u mbajt mbrëmë gjatë mbylljes së festivalit “Vëllezërit Manaki”.
Sonte për herë të parë do të shfaqet filmi juaj i ri “Pesëshja e artë”. Cilat janë pritjet tuaja, por edhe çfarë mund të presë publiku nga filmi?
Me projeksionin e sotëm promovues, do të kurorëzohet angazhimi jonë më shumë vjeçar, të ekranizohet ngjarja e cila për shumë veta, dhe në veçanti për mua si banor i Strumicës, na intrigonte kohë të gjatë, dekada me radhë. Reagimet e para nga grupet e kontrollit janë shumë pozitive, madje edhe mbi atë që ne prisnim, sepse ishim pak të hendikepuar që kemi buxhet shumë të vogël në raport me përmasat e angazhimit për produksion. Nëse bëjmë analiza dhe krahasime, disa filma kanë 10 herë buxhet më të lartë se i joni, edhe pse trajtojnë tema të ngjashme. Filmi është realizuar me buxhet minimal, ndërsa angazhimi i produksionit ishte maksimalisht entuziast, edhe pse kishin honorarë relativisht të ulët. Me mbështetje të Agjencisë për Film, bashkë producentëve dhe subjekteve private, ia dolëm ta përfundojmë pa borxhe. Më duhet të pranoj se u munduam shumë derisa e përgatitëm terrenin për incizim, edhe pse zgjati vetëm katër javë. Por, me pak resurse ia dolëm të realizojmë projekt të madh filmik. Konsideroj se ekipi i aktorëve dha gjithçka nga vetja dhe kemi bërë një kasting mjaft të mirë. Mbrapa kamerave qëndroi Apostol Trpevski njeri me përvojë, ndërsa filmin e montoi Andeja Zafranoviq. Muzika është e Darko Spasovski dhe Goran Kerkez. Jam i mendimit se kemi një produkt filmik të rrumbullakuar, i cili është i dedikuar për auditorin e gjerë dhe për të gjitha gjeneratat dhe presim të na pranojnë mirë.
“Pesëshja e artë” e tregon storjen e pesë studentëve nga Strumica, të cilët në vitin 1951 janë vrarë nën rrethana të dyshimta, ndërsa likuidimi i tyre u ndalua të diskutohet kohë të gjatë Pse pas më tepër se 60 vjet vendosët tu kushtoni film, pikërisht atyre?
Storje e tmerrshme graviton, në lidhje me pesë studentë të cilët një natë famëkeqe janë kidnapuar dhe janë çuar në drejtim të panjohur. Shumë shpejtë u kuptua se janë likuiduar në mënyrë të dhunshme se dikush ju ka bërë kurth, pa asnjë sqarim zyrtar. Ajo që është më e dhimbshme, është se edhe pas likuidimit absurd dhe paradoksal ka qenë e ndaluar të flitet për atë temë, madje kjo ka qenë e ndaluar edhe për më të afërmit e tyre. Sendet e tyre personale janë konfiskuar, ndërsa në vitin 1961, 10 vjet pas vdekjes së tyre, madje edhe pllakat në varrezat e tyre janë shkatërruar. Urdhërdhënësit atëherë, të cilët kanë marrë pjesë në vrasjen e tyre, kanë thënë se nuk guxon të ekzistojë asnjë kujtim për ta. Kjo është jo humane, por asgjë nuk ndërmerret për rehabilitim.Nga vitet 91, nga pavarësimi i Maqedonisë, mbahet ditë përkujtimi në nder të asaj ngjarje të keqe, por periudhën e fundit kjo është margjinalizuar kaq shumë saqë thjesht ne si artistë dhe punëtorë të filmit, jemi të obliguar të flasim në lidhje me atë ngjarje. Veçanërisht unë, i cili me atë ide për ekranizim të kësaj ngjarje jetoja kohë të gjatë, që nga viti 2001. Ata që me vete bartin barrën e mëkatit dhe të cilët janë urdhërdhënës të këtij akti të ndyrë, duhet publikisht të pranojnë fajin dhe të dalin në dritë të gjithë ato punë të cilat me kohë kanë qenë të supresuara dhe janë mbajtur sekrete. Ka qenë e ndaluar të flitet në lidhje me këtë, ndërsa heshtja është mëkati më i madh. Ne si artistë filmik nuk kemi folur për këtë temë, ndërsa është shumë inspiruese në kuptimin e filmit.
Shfaqja teatrale “Ishte një herë”, regjisor i së cilës jeni ju, e përpunon ngjarjen e njëjtë historike. Pse vendosët, tani, temën e njëjtë ta ekranizoni?
Motivin për filmin e morëm nga motive autentike, por këtu u inkorporuan edhe motivet nga romani “Jam i “I copëtuar jam” i Bratisllav Tashkovski dhe drama “Ishte një herë”. Disa personazhe janë marrë nga drama, disa nga romani, mirëpo ato ngjarje ndodhin në rajonin e Strumicës me qëllim të tregohet vetëm një segment nga jeta e tyre në atë kohë. Bratisllav Tashkovski kohë të gjatë kishte hulumtuar dhe kishte shkruar në lidhje me këtë temë. Mirëpo, në film ne shfaqëm një dimension krejtësisht tjetër, sepse gjuha në film dhe narracioni kërkojnë mjete më ndryshe për tu shprehur.
Kjo u mbështet me librat dhe motivet nga dramat e Tashovskit. Është përdorur romani i tij “I copëtuar jam” dhe drama e tij “Ishte njëherë”, dy vepra të cilat unë i përdor në mënyrë të fragmentuar, por krijoj diçka të re dhe një storje krejtësisht të re e cila nga aspekti artistik është më e gjerë. Ky fikcion i ri, ka personazhe të shkëlqyer të cilët flasin për atë kohë dhe të cilët janë bartës të asaj epoke, dhe bashkë moshatarëve të tyre, tre të mbijetuar të cilët janë dëshmitarë dhe rojtarë të të vërtetës dhe ekzistojnë edhe sot, në vitin 2016, kur përfundon veprimi i filmit. Nuk është recetë për film historik, por është përzierje me situata bashkëkohore të cilat paralelisht japin një lidhje dhe dimension moral për krimin e padrejtë dhe për shkeljen e trekëndëshit ndërmjet një studenti dhe mikut të tij, të cilët janë në një lloj lidhje me femrën e njëjtë, dhe dëshmitari Alevantie, i cili migron në diasporë dhe pas një kohe të gjatë kthehet në Maqedoni që të zbërthejë sekretin e dosjes të quajtur “Pesëshja e artë”. Ne krijuam një dramë e cila është mjaft emocionale, e pasuruar me ndjenjat edhe të protagonistëve dhe të atyre përreth. Nuk i shfaqim punët bardhë e zi, por me të gjitha virtytet dhe mangësitë i lëmë personazhet të shndrisin si qenie me vendime morale.
Këtu , gjatë fazë së parë ndihmoi Eleonora Veninova, ndërsa në fazën përfundimtare dhe formulimin përfundimtar të skenarit e krijoi Biljana Garvanlieva. Ajo ishte e përfshirë në projekt deri në momentin e fundit, për fat të keq nuk mundi ta shohë. Kohë më mare ndërroi jetë në Berlin dhe projeksionin e sotshëm do t’ia kushtojmë asaj.
Tani më 12 vjet festivali i filmit “Asterfest”, drejtor i të cilit jeni ju, përpiqet të gjallërojë kulturën kinematografike jo vetëm në Strumicë por edhe në Maqedoni. Sa keni sukses me këtë?
Ai mision nuk është i djeshëm, ai ekziston 14 vite. Idenë e promovuam së bashku me bashkëshorten time Sofija në vitin 2005. Mendoj se me festivalin e zbërthyem çdo letargji që ekzistonte kohë të gjatë, jo vetëm në Strumicë, por edhe në të gjitha qytetet. Në Manastir, rrethanë fatlume është që ekziston festivali “Vëllezërit Manaki” dhe njerëzit me shpirt e presin këtë përjetim filmik. Për “Asterfest” mendoj se ai mision është shumë i suksesshëm sepse u zhbë ajo gjendja e mos pasjes së aktivitetit, ndenjes në shtëpi, vështrim i ngulitur në monitor, kur pëlhura më e madhe jep perceptim më ndryshe, emocion tjetër dhe përjetim tjetër. Konsideroj se salla plot me shikues, gjithashtu është dukuri mjaft e rëndësishme disa vitet e fundit. Është përplot, gëzim është të shohësh njerëz të cilët janë ulur deri në karrigen e fundit. Çdo herë duhet të investohet edhe në pajisje dhe në cilësinë e programit dhe në filma, si dhe në njerëzit që vinë, respektivisht laureatët.
Përmendët se regjisorët nuk duhet të heshtin, respektivisht të përpunojnë tema të cilat janë kontroverse. Mendoni se në Maqedoni mjaftueshëm është i përfaqësuar aspekti kritik në filma?
Unë si regjisor konsideroj se mënyra jonë e të shprehurit është gjuha e filmit dhe e teatrit. Unë shprehem nëpërmjet prodhimit filmik ose nëpërmjet shfaqjeve. Prandaj. mendoj se ajo heshtje, dhe mos diskutimi për tema të vërteta është auto censurë, respektivisht në një mënyrë represion i mendimeve themelore, lirisë së të shprehurit. Në atë kuptim, duhet të thellohemi në tema të cilat janë pak të valorizuara, pak janë ekranizuar nëpërmjet filmave, dhe me këtë do të pasurojmë kinematografinë tonë.
Disa vitet e fundit, Agjencia për Filma, me siguri ka dhënë buxhet më të madh për incizimin e filmave, dhe megjithatë mund të thuhet se produksioni i filmave në Maqedoni, është relativisht e varfër. Çfarë mendoni pse ndodh kjo?
Nuk mund të gjykoj mundin e të tjerëve, është fakt se mbështetja është e madhe dhe se investohet shumë. Vetë koha do të tregojë, pas dhjetë – njëzet vjet do të bëhet retrospektivë, të shtohet çfarë është bërë, kur ka qenë produksioni më i madh. Ndërsa cilësia është diçka relative, është diçka që identifikohet në moment, por edhe duhet të jetë ashtu. Ka shumë vepra të cilat kanë realizuar para shumë vjet, por ato aktualiteti i tyre nuk shuhet dhe interesi për ti është më i madh vitet e fundit.
Gjithashtu, shpërblimet shpesh nuk janë kompetente. Në festivalet, përpos asaj që duhet të jepet imput cilësor, duhet të kesh edhe pak fat, sepse juria duhet të jetë objektive. Mirëpo, vendimi i saj është subjektive. Kjo nuk do të thotë se një film që në festival nuk ka marrë shpërblim nuk është cilësor. Nuk do të thotë se në vend tjetër dhe pas disa vjetësh nuk do të vlerësohet.
Nga pavarësimi, me buxhetin tonë shtetëror, filluan punët për më mirë. Normalisht ka ngritje de rënie, por mua më impnon që megjithatë u jepet shans edhe më të rinjve edhe më të moshuarve. Personalisht nëse më pyesni mua, duhej që më parë ti fitoj kushtet për këtë film. Gjatë viteve 91, fillova të punoj si regjisor, punoja edhe në teatër, në televizion nja dhjetë vjet, ku pata mundësi të realizoj filma televiziv, dokumentarë dhe dokumentar me metrazh të shkurtë. Por, mua më parë nuk më është dhënë mundësia të realizoj një projekt të këtillë me metrazh të gjatë. E dini, ka konkurs i cili vlen për të gjithë, ndonjë herë do ta refuzojnë, ndonjëherë jo, por duhet të jesh këmbëngulës, të imponosh idenë tënde, të besosh në të dhe mendoj se do të vijë koha kur do të realizohet.
Tek ne publikun duket se e tërheqin tregime nga ndonjë ngjarje historike dhe romanca. “Pesëshja e artë”, ka motiv të ngjashëm. Mendoni se tek ne ka mungesë të tregimeve më ndryshe dhe më moderne?
Këtu motivet janë të ndërthurura, ne nuk shkojmë në periudha të errëta dhe të largëta. Kjo është sikur të ketë ndodhur mbrëmë, në vitin 51. Prindërit tim, e mbajnë mend këtë ngjarje, ka edhe të mbijetuar nga rrethi i ngushtë. Kam biseduar me kolegë tim dhe me shikues, disi sikur i kaplon frika, nuk duan filma më kuaj dhe gomarë të kohës Osmane. Ndoshta në një segment jemi ngopur nga tema të këtilla, kushtimisht thënë historike, por kjo është kohë e afërt dhe nuk është temë e konsumuar. Vërtet, ky është film aq modern, sa është edhe historik, prandaj mendoj se e kemi gjetur masën e duhur dhe kjo ngjarje nuk mund të na lërë indiferent në asnjë mënyrë. Kemi produkt të fortë filmik të paketuar në 83 minuta.
Çfarë më pas? Ku do të shfaqet filmi?
Më 6 tetor është caktuar premierë në Shkup. Më 7 do të mbahet premiera në Strumicë, ku biletat që tani janë shitur. Më 29 të këtij muaji kemi premierën botërore në Londër, në festivalin Raindance, festivali më i madh për film të pavarur në Britaninë e Madhe. Më 11 tetor filmi do të shfaqet në Sidnej, më 23 në Toronto.
Emilija Petreska dhe Stefanija Tenekexhieva