Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
За време на новогодишните празници и јануарскиот период, снегот на кратко го прочисти амбиенталниот воздух, па граѓаните од урбаните подрачја за момент подзаборавија на заштитните маски. Воздухот сега надвор повторно смрди. Се случува своевиден екоцид, масовно „црнење“ на бели дробови.
Низ Скопје „пече“ на нос и очи. Чадот и маглата „голтаат“ цели улици, згради и училишта, особено во попладневните и вечерните часови. Некои повторно шетаат со маски, шалови, други не ни излегуваат од дома. Чекаат да го снема загадувањето. Седат со затворен прозор. „Луфтирањето“ со загаден воздух, во апсурдно-духовит манир, многумина по социјалните мрежи го окарактеризираа како обид за самоубиство.
Мерната станица во скопски Карпош синоќа после 22 часот покажуваше над 1.200 микрограми на метар кубен ПМ 10 честички. Тоа значи, часовни концентрации од над 1,2 милиграм, односно 24 пати позагаден воздух од пропишаните европски градници.
Загадувањето продолжи да се чувствува и утрово. Часовните концентрациите на канцерогените ПМ 10 се пониски, но, сепак, високо над границата од 50 микрограми/метар кубен.
Состојба со загадување, часовни концентрации на ПМ 10 околу 10 часот утрово (извор „Мој воздух“)
Најновиот документарец на Центарот за истражувачко новинарство СКУП уште еднаш покажа дека цехот од отровниот воздух кој скопјани го вдишуваат е над 1.000 мртви годишно и економски штети од 250 милиони евра. Укажува и на тоа дека во Скопје годишно се горат 800.000 метри кубни дрва, што го прават градот најзагаден, а воедно и најскап за загревање во регионот. Најмногу домови, околу 120.000 во Скопје се загреваат на дрва.
Но, проблемот е што Скопје нема опција за загревање на гас. Ако се претпостави дека за 30 квадрати се трошат по 6 метри кубни по домаќинство годишно, според пресметките на СКУП, тоа би чинело 18.000 денари годишно, или 600 денари за метар квадратен за една грејна сезона. За разлика од Скопје, околните главни градови се гасифицирани, па за загревање на еден метар квадратен би платиле 2-3 пати помалку.
Колку чини затоплувањето во градовите во регионот – пресметки на СКУП
Познато е и дека на Скопје има проблем и со загадувањето од сообраќајот. Потребата за нови транспорни модели дојде и со неодамнешно истражувањето во склоп на Планот за подобрување на квалитетот на амбиенталниот воздух за Скопскиот регион, кое утврди дека сообраќајот е втор најголем причинител за загадувањето (20%), пред загревањето од домаќинствата (32%).
Но, иако скопјани учат да дишат на жабри, а Скопје секоја година се повеќе ги руши рекордите во загаденост, сепак, еколошкиот и одржлив транспорт некако бавно се качува скала погоре кон врвот на приоритетите. Освен 400-500 автобуси, кои треба да опслужуваат околу 140-150.000 граѓани дневно, Скопје нема друга јавна транспортна алтернатива. Скопјани тешко да го видат „Трамвајот наречен желба“ или да се возат во метро. Со проширени улици и неуредена пешачка и велосипедска структура, градот опстојува како монопол за моторизираните возила.
Скопје функционира како еден огромен паркинг што се шири, го „јаде“ и окупира слободниот јавен простор. Се проценува дека градот примарно е проектиран за 250-300.000 луѓе, а сега има околу 600-700.000 жители со свои потреби за движење и транспорт. По донесувањето на мерките за увоз на половни автомобили во 2010 година, пристигнаа 50.000, а во 2009 само 3.000 стари возила. Неофицијално, бројките на регистрирани автомобили во државата е 400.000. Една третина се во Скопје.
Еден обичен скопски сообраќаен ден
Исто така, пробламични се и поединечните обврски на општините кои ги имаат, а често не ги спроведуваат за подобрување на состојбата со амбиенталниот воздух. Легитимно прашање е зошто ако има редовни контроли, инспекции на локални капацитети, зошто тогаш не добиваме редовни извештаи по сајтови на институциите? Нема кадар за ажурирање на сајтовите, или нема воопшто документиран материјал за да се ажурира?
Областа на инспекцискиот надзор е децентрализирана. Во превод – покрај државните инспектори за животна средина, постојат и овластени инспектори на локално ниво под ингеренции на општините. Двата типа инспектори работат по однапред утврдена годишна Програма, а сите инспектори на централно ниво согласно Законот за инспекциски надзор треба да подготвуваат дополнително четири квартални планови во кои детално се обработуваат правните субјекти, т.е. загадувачите кои се предмет на надзор. Плановите се доставуваат на мислење и усвојување до Инспекцискиот совет, а кога се подготвува годишниот извештај следува процес на оценување на работата на секој инспектор.
Ова стои и во официјалните законски решенија и правилници, но како да нема можност јавноста да види што точно е инспекторирано и дали воопшто некој загадувач е санкциониран.
Во однос на приватното греење и сообраќајот, за кои од Инспекторатот за животна средина рекоа се детерминирани како главни загадувачи, инспекцискиот надзор во приватен имот е можно по Закон за управување со отпадот, но единствено доколку е видливо во дворот на некоја куќа дека се складира одреден тип на опасен или неопасен отпад (секундарни суровини). Тврдат во други случаи не е можно да се влезе во приватни станови и куќи да се врши надзор.
Поглед кон згради, куќи и чад во општина Аеродром
„Согласно типот на индустријата, проектниот капацитет има поделба на централно ниво, Град Скопје, општините во Градот Скопје и општините во целата држава. ДЖСП е надлежен за објекти односно индустриски капацитети кои се со поголем проектиран капацитет, како што се Цементарница, Рафинерија, депониите, Балкан Енерџи Груп-Топланите во Скопје, ТЕ-ТО (Термоелектрана и Топлана) исто така под Балкан Енерџи Груп, комплекс на инсталации во стара Железара (Макстил, Скопски Легури, Арцелор Митал итн, дел од нив не се во функција повеќе години). Останатите проблеми од локален карактер ги работат општините “, рекоа од Државниот инспекторат за животна средина (ДИЖС).
Од Инспекторатот на неколку пати напоменаа и дека постои меѓусебна соработка меѓу инспекциските служби. Беше споменувана и реализација на Твитинг проектот за зајакнување на административниот капацитет за спроведување на законодавството од областа на заштитата на животната средина. Таму е поместен е предлогот за Закон за инспекција во животната средина, во кој велат се инкорпорирани сите ЕУ стандарди за инспекциите, планирање, известување, обработка на податоци, комуникација, фреквенција на надзори базирани на ризици…
Реномираниот професор Трајче Стафилов со години алармира на најразлично загадување низ земјава. Вода, почва и воздух се загадува главно од 16 еколошки точки. Од Топилницата во Велес има историско загадување, од кое денешните генерации јадат затруени зеленчуци, а идните генерации ќе продолжат да дишат од тешките метали кои се емитираат од почвата. За Југохром и РЕК Битола, пак, многумина веруваат дека се меѓу врвот на загадувачи. Во кругот на скопски Охис се наоѓаат над 30.000 тони канцероген отпад, полн со линдан Но, тоа не е се’. Загрижувачки се и дивите депонии, кои ги има стотици низ Скопје и неконтролирано се палат, а притоа согоруваат диоксини и фурани, едни од најточните супстанции воопшто.
„Според инвентарот што го изработуваме веќе неколку пати во Македонија (според Стокхолмска конвенција Македонија е должна да изработува вакви инвентари) по број на жители ние сме водечки во државата. Никако да почнеме сериозно со изградба на регионални депонии. Многу се скапи изградбите на депониите, но тоа е едно од решението сериозно да ја намалиме емисијата на овие штетни супстанции“, рече Стафилов при неодамнешна презентација.
Според Драган Ѓоргев од Институтот за јавно здравје, во Скопје од октомври во март треба да функционира во вонредна состојба, регулирана со посебен закон. Односно, сите препораки треба да бидат законски мерки.
„Прво, треба да се донесе посебен закон за загадувањет на воздухот во Скопје и другите градови. Нема веќе препораки, мора наредби. И со рестрикции на сообраќајот, и со беспрекорно чистење на улици, и со промена на греењето. Граѓаните мора да се снабдат или со евтино греење, или да се гасифицираат, или да се снабдат со енергетски ефикасни печки. За тоа мора да има пари, без оправдувања. Ако нема надлежност, може да се промени закон. Мора да ги видиме буџетите на општините со висока ставка за аерозагадување, а не само декларативно. Само така ќе се увериме дека има мерки“, рече Ѓоргев на последниот протест против загадувањето во Скопје.
На тој протест граѓаните до градската и централната власт испорачаа близу 20 барања, односно мерки за справување со смрдливиот воздух. Меѓу нив се и барања за воведување на пар-непар за моторните возила, забрана за движење на возила без катализатори за издувни гасови, бесплатен градски превоз цела зима, обезбедување на бесплатен огрев за граѓаните кои се грејат на гуми и други штетни материи, запирање на сите градежни работи во Скопје, набавка и бесплатно делење велосипеди…
Од последниот скопски протест против загадувањето
Исто така, побараа новиот Парламент да донесе закон за забрана за уништување на било каква вегетација – кој ќе исече дрво или уништи парк да добие затворска казна од 10 години.
„Новиот парламент да се донесе законска регулатива според која доколку загадувањето ја надмине пропишаната нормала веднаш да мора да се преземаат мерки. Стопирање на сите непотребни трошења за луксузирања (панорамско тркало, боемски улици, стиропорни фасади….) и пренамена на парите за заштита на населените, лечење на болните поради загадувањети и мерки за подобрување на состојбата и решавање на жариштата за загадување (Линданот во Охис, насобраниот одпад во кругот на велешка топилница и други слични потенцијални еколошки бомби)“, стои во барањата на граѓаните, кои најавија и нови протестни собири, но и колективни тужби доколку надлежните не ги сфатат сериозно овие мерки.
Во екот на протестите, скопските градоначалници се сретнаа и се договорија да се договорат за нови мерки. Притоа, градоначалникот Коце Трајановски ги повика граѓаните, но и градоначалниците, сите надлежни служби и централните власти – сите заедно да се ангажираат и вклучат во заштита на амбиенталниот воздух од загадување. Во екот на аларматна состојба, и протести со политички барања, тој повика да не се меша политика.
Последно, министерот за животна средина и просторно планирање, Башким Амети на 25 јануари до владата предложил мерки за намалување на загадувањето на воздухот. Засега нема одговор на предлогот за воведување на сообраќаен режим пар-непар, а сите државни и јавни институции за 50 отсто да го намалат користењето на службените возила.
Бојан Шашевски
-
Ndotja filloj të matet edhe në miligram – “nxirja” masive e mushkërive
Gjatë festive të fundvitit dhe periudhën e muajit janar, bora për një kohë të shkurtë e pastroi ajrin ambiental, dhe qytetarët e rajoneve urbane për momentin harruan maskat mbrojtëse. Tani jashtë ajri përsëri qelbet. Po ndodh një ekzodus i llojit të vet, “nxirrja” masive e mushkërive.
Nëpër Shkup “djegin” hunda dhe sytë. Tymi dhe mjegulla “përpijnë” rrugë, ndërtesa dhe shkolla, në veçanti në orët e pasdites dhe në orët e natës. Disa përsëri shëtisin e maska, shalle, të tjerë as që dalin nga shtëpitë. Presin të zhduket ndotja. Rijnë në hapësirë të mbyllur. “Ajrosja” me ajër të ndotur, sipas tërësisht absurd – sarkastik, shumica nëpër rrjetet sociale e karakterizojnë si përpjekje për vetëvrasje.
Stacioni për matje në Karposh të Shkupit mbrëmë pas orës 22 tregonte mbi 1.200 mikrogram në metër kub PM 10 grimca. Kjo do të thotë, përqendrimet për një orë janë mbi 1,2 miligram, respektivisht 24 herë ajër më i ndotur se kufijtë e përcaktuar evropian.
Ndotja vazhdoi të ndihet edhe këtë mëngjes. Përqendrimet për një orë të PM 10 grimcave kancerogjene janë më të ulëta, megjithatë, lart mbi kufirin prej 50 mikrogram/ metër kub.
Dokumentari ri i Qendrës për Gazetari Hulumtuese SKUP edhe një herë tregoi se faturën për ajër të ndotur të cilën shkupjanët e thithin është mbi 1000 të vdekur në vit dhe dëme ekonomike prej 250 milion euro. Kjo tregon edhe atë se në Shkup në nivel vjetor digjen 800.000 metra kub drunj, që e bën qytetin më të ndotur, dhe njëkohësisht edhe më të shtrenjtë për tu ngrohur në rajon. Më së shumti shtëpi, rreth 120.000 në Shkup ngrohen me dru.
Por, problemi është se në Shkup nuk ka opsion tjetër për ngrohje me gaz. Nëse supozohet se për 30 katror shpenzohen nga 6 metër kub për amvisëri në nivel vjetor, sipas përllogaritjeve të SKUP-it, kjo do të kushtojë 18.000 denarë në vit, ose 600 denarë për metër katror për një sezon dimëror. Për dallim nga Shkupi, qytetet përreth janë të gazifikuara, kështu që për ngrohjen e një metër katrori do të paguajnë 2 – 3 herë më pak.
Колку чини затопливањето во градовите во регионот – пресметки на СКУП
Është e ditur se Shkupi ka problem edhe me ndotjen nga komunikacioni rrugor. Nevoja për model të ri transportues u paraqit edhe me hulumtimin e para disa kohëve në përbërje të Planit për përmirësimin e cilësisë së ajrit ambiental për rajonin e Shkupit, i cili përcaktoi se komunikacioni rrugor është shkaktari i dytë më i madh për ndotjen (20%), pas ngrohjes së amvisërive (32%).
Por, edhe pse shkupjanët mësojnë të frymojnë me verza, ndërsa Shkupi për vit gjithnjë e më tepër po thyen rekorde për ndotje, megjithatë, transporti ekologjik dhe i qëndrueshëm, disi ngadalë ngjitet një shkallë më lartë në kulmin e prioriteteve. Përpos 400 – 500 autobusë, Të cilët duhet të shërbejnë rreth 140 – 150 000 qytetarë në ditë, Shkupi nuk ka alternativë tjetër për transport publik. Shkupjanët vështirë të shohin “Tramvajin e quajtur dëshirë” ose të voziten në metro. Me rrugë të zgjeruara dhe rrugë të pa rregulluara për këmbësorë dhe strukturë për çiklistë, qyteti funksionon si monopol për automjetet motorike.
Shkupi funksionon si një vend parkim i madh që zgjerohet,dhe ” e ha” dhe okupon hapësirën e lirë publike. Vlerësohet se qyteti fillimisht është projektuar për 250 – 300 000 njerëz, ndërsa tani ka rreth 600 – 700 000 banorë me nevojat e tyre për lëvizje dhe transport. Pas miratimit të masave qeveritare për importin e automjeteve të volitshme në vitin 2010, arritën 50.000 ndërsa në vitin 2009 vetëm 3000 automjete të vjetra. Jo zyrtarisht, shifrat e automjeteve të regjistruara në shtet është 400.000. Një e treta janë në Shkup.
Gjithashtu, problematike janë edhe obligimet individuale të komunave të cilat i kanë, dhe shpesh nuk i realizojnë në lidhje me përmirësimin e gjendjes me ajrin ambiental. Pyetje legjitime është pse, nëse ka kontrolle të rregullta, inspektime në kapacitetet lokale, pse atëherë nuk kemi raporte të rregullta në ueb faqet e institucioneve? Nuk ka kuadër për azhurnimin e ueb faqeve, ose nuk ka aspak material të dokumentuar që të azhurnohet?
Sfera e mbikëqyrjes inspektuese është e decentralizuar. Në përkthim – përpos inspektorëve shtetëror për mjedis jetësor, ekzistojnë edhe inspektorë të autorizuar në nivel lokal nën ingerencat e komunave. Të dy llojet punojnë sipas Programit vjetor të përcaktuar paraprakisht, ndërsa të gjithë inspektorët në nivel qendror në pajtim me Ligjin për mbikëqyrje inspektuese duhet të përpilojnë në mënyrë plotësuese plane tremujore në të cilat me detaje përpunohen subjektet afariste, ndotësit të cilët janë lëndë e mbikëqyrjes. Planet paraqiten për mendim dhe miratim te Këshilli inspektues, ndërsa kur përpilohet raporti vjetor vijon proces i vlerësimit të punës për çdo inspektor.
Kjo qëndron edhe në zgjidhjet ligjore zyrtare dhe rregulloret, por sikur nuk ka mundësi të shihet publikisht se çfarë saktë është inspektuar dhe nëse është sanksionuar ndonjë ndotës.
Në lidhje me ngrohjen private dhe komunikacionin rrugor, për të cilët nga Inspektorati për mjedis jetësor thanë se janë të determinuar si ndotësit kryesorë, mbikëqyrja inspektuese në pronë private është e mundshme në bazë të Ligjit për menaxhim me hedhurina, por thjeshtë nëse është e dukshme se në oborrin e ndonjë shtëpie depozitohet lloj i caktuar i hedhurinave të rrezikshme ose të pa rrezikshme ( lëndë sekondare). Në raste të tjera thonë nuk është e mundur të hyjnë në shtëpi ose banesa private dhe të kryejnë mbikëqyrje.
“Në pajtim me llojin e industrisë, kapaciteti i projektit ka ndarje në nivel qendror, Qyteti Shkup, komunat në Qytetin Shkup dhe komunat në të gjithë shtetin. IShMJ është kompetent për objekte respektivisht kapacitete industriale të cilat janë me kapacitet më të madh të projektuar, siç janë Cementarnica, deponitë, Ballkan Enerxhi Grup – Ngrohtoret në Shkup, Te-TO (Termo- elektrana dhe Ngrohtorja) gjithashtu pjesë e Ballkan Enerxhi Grup, kompleksi i instalimeve në Hekurishten e Vjetër (Makstill, Legura të Shkupit, Arcelor Mital etj, një pjesë e tyre nuk janë në funksion më shumë vite). Problemet të tjera me karakter lokal i punojnë komunat”, thanë nga Inspektorati Shtetëror për Mjedis Jetësor (IShMJ).
Nga Inspektorati disa herë përmendën se ekziston bashkëpunim i ndërsjellë ndërmjet shërbimeve inspektuese. U përmend edhe realizimi i Tuining projektit për përforcimin e kapaciteteve administrative për realizimin e legjislacionit në fushën e mbrojtjes së mjedisit jetësor. Pjesë e kësaj është Ligji për inspektim në mjedisin jetësor, në të cilin thuhet se janë inkorporuar të gjitha BE standardet për inspektime, planifikim,njoftim, përpunimin e të dhënave, komunikim, frekuenca e mbikëqyrjeve bazuar në rreziqet …
Profesori me renome Trajçe Stafillov me vite alarmon në lidhje me llojet e ndryshme të ndotjeve në vend. Uji, toka dhe ajri ndoten kryesisht nga 16 pika ekologjike. Nga shkritorja në Veles e cila ka ndotje historike, nga e cila gjeneratat e sotshme hanë perime të helmuara, ndërsa gjeneratat e ardhshme do të vazhdojnë të marrin frymë nga metalet e rënda të cilat emetohen nga toka. Për Jugohrom dhe KEC Manastirin, nga ana tjetër, shumë veta besojnë se janë ndotësit kryesorë. Në rrethin e Ohisit në Shkup, gjenden mbi 30.000 tonë mbeturina kancerogjene, plot me lindan. Por, kjo nuk është e gjitha. Shqetësim paraqesin edhe deponitë informale, të cilat janë qindra nëpër Shkup dhe ndizen në mënyrë jo të ligjshme, ndërsa gjatë kësaj digjet edhe dyoksid dhe furan, disa nga substancat më helmuese të mundshme.
“Sipas inventarit që e përpunojmë tani më disa herë në Maqedoni (sipas konventës së Stokholmit, Maqedonia është e obliguar të përpilojë inventarë të këtillë) sipas numrit të banorëve ne kryesojmë në vend. Assesi të fillojmë seriozisht me ndërtimin e deponive rajonale. Janë shumë të shtrenjta ndërtimet për deponi, por kjo është një nga zgjidhjet serioze për të ulur emetimin e substancave të dëmshme”, tha Stafilov gjatë prezantimit që e bëri para disa kohe.
Sipas Dragan Gjorgev nga Instituti për Shëndet Publik, në Shkup nga tetori deri në mars duhet të funksionojmë në gjendje të jashtëzakonshme, të rregulluar me ligj të veçantë. Respektivisht, të gjitha rekomandimet duhet të paraqesin masa ligjore.
“E para, duhet të miratohet ligj i veçantë për ndotjen e ajrit në Shkup dhe në qytetet të tjera. Nuk ka më rekomandime, patjetër duhen urdhra. Edhe me restrikcionet në komunikacion, edhe me pastrimin e mirë të rrugëve, dhe me ndryshimin e ngrohjes. Qytetarët duhet të furnizohen ose me ngrohje të lirë, ose me gazifikim, ose të furnizohen me fura efikase energjetike. Për këtë duhen para, pa arsyetim. Nëse nuk ka kompetencë, mund të ndryshohet ligji. Duhet ti shohim buxhetet e komunave me shkallëë të lartë të ndotjes së ajrit, dhe jo vetëm në mënyrë deklarative. Vetëm në këtë mënyrë do të bindemi se ka masa”, tha Gjorgev gjatë protestës së fundit kundër ndotjes së ajrit në Shkup.
Në atë protestë qytetarët iu adresuan pushtetit komunal dhe qendror dhe ju kërkuan 20 kërkesa respektivisht masa për përballje me ajrin e qelbur. Ndër to janë edhe kërkesat për vendosjen e sistemit çift – tek për automjete motorike, ndalimi për lëvizjen e automjeteve pa katalizator për gazra, transport urban pa pabesë gjithë dimrin, sigurimi i ngrohjes pa pagesë për qytetarët të cilët ngrohen me goma dhe materie të tjera të dëmshme, ndalimi i të gjitha punëve ndërtimore në Shkup, furnizimi dhe ndarja e biçikletave pa pagesë…
Gjithashtu, kërkuan Parlamenti i ri të miratojë ligj për ndalimin e shkatërrimit të çfarë do lloj vegjetacioni – kush do të presë dru ose të shkatërrojë park të dënohet me 10 vjet burg.
“Parlamenti i ri të miratojë rregullativë ligjore sipas së cilës nëse ndotja e tejkalon normën e përcaktuar menjëherë duhet të ndërmerren masa. Stopimi i të gjitha shpenzimeve të panevojshme për luks (rrota panoramike, rrugë boheme, fasada gipsi…) dhe ri destinimi i parave për mbrojtjen e popullatës, kurimi i të sëmurëve për shkak të ndotjes dhe masa për përmirësimin e gjendjes dhe zgjidhjen e pikave të nxehta që shkaktojnë ndotjen (Lindani në Ohis, mbeturinat e grumbulluara në rrethin e shkitores në Veles dhe bomba të tjera potenciale ekologjike)”, qëndron në kërkesën e qytetarëve, të cilët paralajmëruian edhe tubime të reja për të protestuar, por edhe padi kolektive nëse kompetentët nuk i kuptojnë seriozisht këto masa.
Në vrullin e protestave, kryetarët e komunave të Shkupit u takuan dhe ranë dakord të përcaktojnë masa të reja. Gjatë kësaj, kryetari i komunës Koce Trajanovski u bëri thirrje qytetarëve, por edhe kryetarëve të komunave, të gjitha shërbimet kompetente dhe pushteti qendror – të gjithë së bashku të angazhohen dhe të përfshihen në mbrojtjen e ajrit ambiental nga ndotja. Në vrullin e gjendjes alarmante, dhe protestave me kërkesa politike, ai bëri thirrje të mos përzihet politika.
E fundit, ministri i Mjedisit Jetëso dhe Planifikimit Hapësinor, Bashkim Ameti, më 25 janar qeverisë i propozoi masa për uljen e ndotjes së ajrit. Tani për tani nuk k përgjigje në lidhje me propozimin për vendosjen e regjimit për çift – tek, ndërsa të gjitha institucionet shtetërore dhe publike për 50 për qind të reduktojnë përdorimin e automjeteve zyrtare.
Bojan Shashevski