Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Без истражувачко новинарство, општество во подем не може да говори за квалитетно новинарство. Со документи, сведоштва и анализи, новинарите „ловат“ под површината од дневните настани, со цел да укажат на системски проблеми и да откријат скандали.
Сепак, иако во статистички подем, истражувачкото новинарство тешко го наоѓа патот до мејнстрим медиумите, како стожери на основната вест. Се соочува со мали и финансиски ослабени редакции, но и со недостиг на школуван кадар за истражување. Затоа, нашиот аудио подкаст „Седма сила“ е фокусиран на истражувачкото новинарство, неговите предизвици и одржливоста.
Во новата епизода од „Седма сила“, меѓу другите, зборувавме со Бојан Блажевски, новинар од веб-страницата build.mk. Тој пред 10-ина години ги заврши студиите по новинарство на Правен факултет, за да го стартува медиумскиот полет, за да истражува.
Една деценија подоцна, Блажевски повторно ги прелистува факултетските учебници. Забележува дека во книгите се исклучени термини како „истражувачко новинарство“. Дипломците кога ќе излезат од студиите, вели тој, не се подготвени да влетаат во истражувачки поход.
Бојан Блажевски
„Тоа е голем проблем од фактот што всушност новинарите што се сметаат дека се некакви пасивни индивидуи. Луѓе што треба да одат на прес-конференција, да слушнат некој друг што сака да им каже, за да се најде во самата медиумска содржина токму тоа. Главниот проблем е всушност што новинарите излегуваат од факултетските клупи, без претходно да станат активни, самосвесни индивидуи што сакаат да истражуваат, но, има дел од новинарите што го прават тоа ‘learning by doing’ (со практично учење)“, вели Блажевски.
За да има истражувачко новинарство, прво треба да има новинарство. Пред четири децении на студиите по новинарство на УКИМ се запишале 120 млади луѓе со желба да бидат новиот граѓански глас, додека изминатава година беа само 20-ина.
Сабина Факиќ
За Сабина Факиќ, долгогодишен новинар и извршен директор од Центарот за граѓански комуникации, недовербата на младите кон професијата се должи на тоа што во голем број медиуми, нема слобода за назависност на новинарите.
„Имаат мал број слободни денови, ниски плати, а голема одговорност. Се’ се тоа некои фактори кои не одат во прилог на големиот интерес на младите луѓе да се едуцираат за таа професија. Затоа, мислам дека е потребно всушност да се сменат состојбите во медиумите, за да ние очекуваме дека би имале повеќе заинтересирани млади луѓе“, вели Факиќ.
Претседателот на ЗНМ, Младен Чадиковски на конференција за перспективите на истражувачкото новинарство, потсети на јавните парите што влегоа во медиумите и децениско уништување на медиумскиот простор.
Младен Чадиковски
„Ослабување на финансиската состојба на сите медиуми, вклучително и на мејнстрим медиумите, кои се помалку вложуваат во редакции за истражување, всушност помалку вложуваат во самите новинарски редакции, а многу повеќе во турски серии, во ТВ шоуа, што може да се подведат под шунд и пропаганда, само за да ги задоволат обидите да дојдат до реклами. Четврто е недостик на школуван кадар за истражување, особено меѓу младите. Едукацијатата на новинарите, на обуки за истражувачко новинарство, медиумите ја сфаќаат како викенд-работа, а не како работа“, забележува Чадиковски.
Во однос на тоа какво ни е новинарството, истражувачкото новинарство па и не ни е толку лошо, смета истражувачот од БИРН, Владо Апостолов. Истражувачкото новинарство симболично го споредува со терцијално здравство, со хирургија. Кога проблемот во општеството, односно болеста ќе помине прва фаза и нема да се истретира од матичен лекар, тогаш работата се одложува и доаѓа време за хирург.
Владо Апостолов
„Сега, кај нас многу ситуации има кои се дојдени до нож. Тука настапуваме ние. Сепак, ретко кој известува што се случува во градовите, во општините, отпосле дознаваме за скандалите, кога ќе се случи нешто. Кога – нема назад. Како што е во Аеродром, на пример, кога ќе речат ‘нема назад’. Го продадовме плацот – нема назад. Фали импутот од тоа дневно новинарство за да можеме ние да отидеме подлабоко“, нагласува Апостолов.
За разлика од користењето отворени податоци, како на пример базата „Скопје 2014“, Апостолов вели дека за истражување е тешко кога ќе се влезе во т.н. „сива зона“ меѓу јавниот и приватниот бизнис, кога тие се судираат или преклопуваат.
Во однос на притисоците кон новинари, тие се надминуваат ако сториите ги содржат потребните документи. Нема тужба ако има факти, ако се‘ е „црно на бело“, а притоа се вклучени и прашани сите страни. Оттука, истражувачкиот новинар од ПИНА, Кристина Озимец вели дека истражувањата се мешавина на повеќе извори, па затоа и евентуалните притисоци се од различни групи со свој интерес.
Кристина Озимец
„Не е толку едноставно, да е само од власта. Честопати интересите се многу испрепрлетени. Значи има бизнис, економски интереси, разни компании, моќници, други партии.. Значи, тоа е испреплетена мрежа во општеството. Ние сме и мала земја, мало општество, не е тоа така црно-бело, како што често се претставува, особено од мејнстрим медиумите. Не се така едноставни работите како ВМРО-СДСМ“, вели Озимец.
Инаку, Центарот за граѓански комуникации, БИРН и НВО Инфоцентар во периодот 201-2018 анализираа десет медиуми, без да бидат вклучени медиумите што исклучиво работат со истражувачко новинарство. Податоците покажуваат дека во 2016 биле направени само 0,4 отсто истражувачки стории. Во 2017-та ваквите теми се вклучени со 0,8 отсто, додека во 2018-та имало подом до 2%.
Најмногу анализи и истражувања се за политика, економијата и правосудство, а во пораст се теми за животна средина и урбанизам.
Сепак, и покрај ваквиот нагорен тренд, медиумските работници сметаат дека на истражувачкото новинарство му треба многу повеќе поддршка, од повеќе страни.
Да се изнајдат модели за самоодржливост, а притоа истражувачите да продолжат да бидат коректив на власта, истовремено иницирајќи аргументирана дебата во јавноста.
Бојан Шашевски
-
(Audio) Fuqia e shtatë: Pa gazetari hulumtuese nuk ka gazetari cilësore
06/02/2019-#FUQIAESHTATË, LAJME, QYTETARË
Pa gazetari hulumtuese, shoqëria në zhvillim e sipër nuk mund të flasë për gazetari cilësore. Me dokumente, dëshmi dhe analiza, gazetarët “gjuajnë” nën sipërfaqen e ngjarjeve ditore, me qëllim të bëjnë me dije problemet sistemore dhe të zbulojnë skandale.
Megjithatë, edhe se në rritje statistikore, gazetaria hulumtuese vështirë e gjen rrugën e vet deri te mejnstrim mediat, si strumbullar të lajmit themelor. Ballafaqohet me redaksi të vogla dhe financiarisht të dobësuara, por edhe me mungesë të kuadrit të shkolluar për hulumtim. Prandaj, audio nën kasti jonë “Fuqia e shtatë” është e fokusuar në gazetarinë hulumtuese, sfidat e saj dhe qëndrueshmërinë.
Në episodin e ri të “Fuqia e shtatë”, ndër të tjerat, flasim e Bojan Bllazhevski, gazetar i ueb faqes build.mk. Ai para 10 vjet kreu studimet e gazetarisë në Fakultetin Juridik, për të filluar hovin mediatik, për të hulumtuar.
Një dekadë më vonë, Bllazhevski përsëri i shfleton librat e fakultetit. Vëren se në librat janë përjashtuar terme si “gazetaria hulumtuese”. Studentët e diplomuar kur do të dalin nga studimet, thotë ai, nuk janë të gatshëm të ndikojnë në betejën hulumtuese.
Bojan Bllazhevski
“Ky është problem i madh për faktin se gazetarët që e konsiderojnë veten si një far individi pasiv. Njerëzit që duhet të shkojnë në konferenca për shtyp, të dëgjojnë dikë tjetër çfarë do t’ju thotë, që në përmbajtjen mediatike të gjendet pikërisht kjo. Problemi kryesor në fakt është që gazetarët dalin nga bankat e fakulteteve, pa u bërë aktiv paraprakisht, individë të vetëdijshëm që duan të hulumtojnë, por, ka një pjesë të gazetarëve që e bene këtë “learning by doing” (me mësim praktk), thotë Bllazhevski.
Për të pasur gazetari hulumtuese, fillimisht duhet të ketë gazetari. Para katër dekada në studimet e gazetarisë në UKM janë regjistruar 120 të rinj me dëshirën të jenë zëri i ri i qytetarëve, ndërsa vitin e kaluar u regjistruan vetëm 20 veta.
Sabina Fakiq
Për Sabina Fakiq, gazetare kohë të gjatë dhe drejtor ekzekutiv i Qendrës për Komunikime Qytetare, mosbesimi i të rinjve ndaj profesionit ka të bëjë me atë se në numër të madh të mediave, nuk ka liri për pavarësinë e gazetarëve.
“Kanë numër të vogël të ditëve të lira, paga të vogla ndërsa përgjegjësi të madhe. Të gjitha këto janë faktorë të cilët nuk shkojnë në favor të interesit të madh tek të rinjtë të edukohen për këtë profesion. Prandaj, mendoj se në fakt nevojitet të ndryshohen gjendjet në mediat, që ne të presim të kemi të kemi të rinj të interesuar”, thotë Fakiq.
Kryetari i SHGM-së, Mlladen Çadikovsk, në konferencën për perspektivat e gazetarisë hulumtuese, përkujtoi për paratë publike që hynë në mediat dhe shkatërrimin që ndodhi disa dekada në hapësirën mediatike.
Mlladen Çadikovski
“Lirimi i gjendjes financiare të të gjitha mediave, përfshirë edhe të mejnstrimit mediatik, të cilat gjithnjë e më pak investojnë në redaksi për hulumtim, në fakt më pak investojnë në vetë redaksitë gazetareske, ndërsa më tepër në seriale turke, në TV shou, që mund të konsiderohen si plehra dhe propagandë, vetëm për t’i plotësuar përpjekjet për të fituar reklama. E katërta është mungesa e kuadrit të shkolluar për hulumtim, në veçanti në mesin e të rinjve. Edukimi i gazetarëve, në trajnime për gazetari hulumtuese, mediat e kuptojnë si punë gjatë fundjavës, dhe s punë të mirëfilltë”, vëren Çadikovski.
Në lidhje me atë se si është gazetaria jonë, gazetaria hulumtuese nuk është edhe aq e keqe, konsideron hulumtuesi nga BIRN, Vllado Apostollov. Gazetarinë hulumtuese në mënyrë simbolike e krahason me shëndetësinë terciare, me kirurgjinë. Kur problemi në shoqëri, respektivisht sëmundja do të kalojë fazën e parë dhe nuk do të trajtohet tek mjeku amë, atëherë punë prolongohet dhe vjen koha për kirurg.
Vllado Apostollov
“Tani, tek ne shumë situata kanë ardhur deri në thikë. Këtu veprojmë ne. Megjithatë, rrallë kush raporton çfarë ndodh në qytetet, në komunat, më vonë kuptojmë për skandalet, pasi do të ndodhë diçka. Kur nuk ka kthim mbrapa. Siç është në Aerodrom, për shembull, kur do të thonë “nuk ka kthim mbrapa”. E shitëm tokën – nuk ka kthim mbrapa. Mungon imputi nga ajo gazetari ditore, për të mundur ne, të shkojmë më thellë”, thekson Apostollov.
Për dallim nga përdorimi i të dhënave të hapura, si për shembull baza “Shkupi 2014”, Apostollov thotë se për hulumtim është vështirë kur do të hyhet në të ashtu quajturën “zonë informale” ndërmjet biznesit publik dhe privat, kur do të ndeshen ose përputhen.
Në lidhje me presionet ndaj gazetarëve, ato tejkalohen nëse storjet i përmbajnë dokumentet e nevojshme. Nuk ka padi nëse ka fakte, nëse gjithçka është “në letër” ndërsa gjatë kësaj janë përfshirë dhe pyetur të gjitha palët. Së këndejmi, gazetari hulumtues i PINA, Kristina Ozimec, thotë se hulumtimet janë përzierje nga më shumë burime, dhe prandaj edhe presionet eventuale janë nga grupe të ndryshme me interes të vetin.
Kristina Ozimec
“Nuk është aq e thjeshtë, të jetë vetëm pushteti. Shpesh herë interesat janë shumë të gërshetuara. Domethënë ka biznes, interes ekonomik, kompani të ndryshme, njerëz të fuqishëm, parti të tjera… Do të thotë, është një rrjet i gërshetuar në shoqëri. Ne jemi vend vogël, shoqëri e vogël, nuk është ajo aq e thjeshtë bardh e zi, siç paraqitet shpesh, në veçanti në mediat mejnstrim. Punët nuk janë ashtu të thjeshta si VMRO – LSDM”, thotë Ozimec.
Për ndryshe, Qendra për Komunkime Qytetare, BIRN dhe OJQ Infoqendra gjatë periudhës 2016 – 2018 kanë analizuar dhjetë media, pa u përfshirë mediat që punojnë ekskluzivisht me gazetari hulumtuese. Të dhënat tregojnë se në vitin 2016 janë bërë vetëm 0,4 për qind e storjeve hulumtuese. Në vitin 2017 tema të këtilla janë përfshirë me 0.8 për qind, ndërsa në vitin 2018 ka pasur rritje deri në 2%.
Më shumë analiza dhe hulumtime janë për politikën, ekonominë dhe drejtësinë, ndërsa në rritje janë temat për mjedis jetësor dhe urbanizëm.
Megjithatë edhe përpos trendit të tillë të rritjes, punëtorët mediatik konsiderojnë se gazetarisë hulumtuese i nevojitet më tepër mbështetje, nga më shumë palë.
Të gjenden modele për vetë qëndrueshmëri, ndërsa gjatë kësaj hulumtuesit të vazhdojnë të jenë korrigjues i pushtetit, njëkohësisht duke iniciuar debat të argumentuar në publik.
Bojan Shashevski
*Kjo përmbajtje është punuar me ndihmën e Bashkimit Evropian, në kuadër të Projektit për shprehje rinore. Për përmbajtjet e publikuara është përgjegjës Forumi Arsimor Rinor dhe të njëjtat domosdoshmërish nuk i reflektojnë qëndrimet e Bashkimit Evropian.
* Оваа содржина е изработена со помош на Европската Унија во рамките на Проектот за
младинско изразување. За објавените содржини е одговорен Младински образовен форум и
истите нужно не ги одразуваат ставовите на Европската Унија.