Пишува: Проф. Д-р Дубравка Валиќ Недељковиќ
Говорот на омраза е вообичаена појава во јавниот дискурс на овие простори.
Грди зборови, инсинуации, етикетирање, презентирање лажни информации за личности во јавен дискурс без никакви бариери, без разлика дали се работи за медиуми или јавни институции, или пак јавни дебати, станаа стандардна пракса низ цел Западен Балкан, поттикната и од социјалните мрежи.
И покрај постоењето на етичките кодекси и на правна заштита, говорот на омраза е дел од секојдневниот живот и без никакво воздржување во јавниот простор. „Ме уби пресилниот збор“, пееше одамна Бранко Миљковиќ како и многумина кои станаа жртви на „говорот на омраза“ во јавната комуникација и никогаш не успеаја да се ослободат од товарот на навреди, лаги, етикетирање, па дури и кога ја докажаа својата правичност на суд, јавното мислење никогаш, по правило, не доведува до нивна рехабилитација. Поради ова, спречувањето на „говорот на омраза“ е една од многу важните задачи на медиумската писменост на младите граѓани и граѓанки.
Кодекс(и) на новинари
Првото ниво на заштита од говор на омраза кога станува збор за медиумите, без разлика дали тие се традиционални или нови дигитални, се т.н. професионални етички кодекси. Во Кодексот на новинари на Србија говорот на омраза се споменува само во Поглавјето IV „Одговорност на новинарите“.
„1 Новинарот е, пред сè, одговорен пред своите читатели, слушатели и гледачи. Оваа одговорност не смееме да ја потчинуваме на интересите на другите, а особено не на интересите на издавачите, владата и другите државни органи. Новинарот мора да се спротивстави на секој што ги крши човековите права или се залага за каква било форма на дискриминација, говор на омраза и поттикнување на насилство “. Упатството 3 понатаму наведува дека “Разговорно, погрдно и непрецизно именување на одредена група е недозволиво “.
Во Кодексот на новинари на Црна Гора, (а) Медиумите не смеат да објавуваат материјал наменет за ширење непријателство или омраза кон лица поради нивната раса, потекло од етничка припадност, националност, религија, пол, сексуална ориентација, родов идентитет, физичка и ментална состојба или болест, како и политичка припадност. Истото важи и доколку постои голема веројатност дека објавувањето на некој материјал го предизвикува гореспоменато непријателство и омраза. (б) Новинарот/Новинарката мора да избегнува објавување детали и погрдни квалификации за раса, боја, етничко потекло, националност, религија, пол, сексуална ориентација, родов идентитет, физичка и ментална состојба или болест, семеен статус, како и политичка припадност, освен доколку не е од јавен интерес. (в) Новинарот/Новинарката мора да води посебна грижа да не придонесува за ширење на омраза при известување за настани и појави што содржат елементи на омраза. Новинарот е обврзан да ги почитува другите држави и нации“.
Во Кодексот на честа на хрватските новинари под Точката 13 „Основни човекови права и слободи“ се наведува дека новинарите ги почитуваат, штитат и промовираат основните човекови права и слободи, а особено принципот на еднаквост на сите граѓани. Се очекува посебна одговорност при известување или коментирање за правата, потребите, проблемите и барањата на малцинските социјални групи. Недозволиво е да се користат стереотипи, пејоративни изрази, понижувачко портретирање, како и секој друг облик на директно или индиректно поттикнување или подржување на дискриминација.”
Ова е случај и во сите други професионални етички кодекси во земјите од Западен Балкан, како и во светот, кои се базираат на основниот документ од овој тип, т.н. Минхенска декларација” од 1971 година. Имено, претставниците на новинарскиот сојуз на шесте членки на Европската заедница ја усвоија „Декларацијата за правата и обврските на новинарите на Европската заедница“ (Лоример, 1998, 156-158) врз основа на која многу национални здруженија на новинари, како и некои медиумски куќи – воведоа внатрешни правила на однесување, создадоа свои индивидуални кодови. Се разбира, кованицата „говор на омраза“ влезе во јавна употреба многу децении подоцна, но моделот беше препознаен во овој документ изготвен пред точно половина век.
Законодавството на сите земји ја признава „навредата“ и тоа е многу контроверзен и чувствителен „деликт“. Оттука, ќе го цитираме објаснувањето на мошне познат судија од Србија Мишо Мајиќ:
„Кога станува збор за кривично дело навреда, работите не се толку едноставни како што понекогаш може да изгледаат. Причината зошто има спротивставени ставови во судската пракса е содржана во став 4 од чл. 170 од Кривичниот законик. Имено, тука е наведено, меѓу другото, дека сторителот нема да биде казнет за дело на навреда, доколку презентацијата се одржи во рамките на сериозна критика во научно, литературно или уметничко дело, при вршење на службени должности, новинарска вокација, политичка активност, одбрана на право или, доколку е јасно од начинот на изразување или од други околности дека тоа не било сторено со намера да се омаловажува. Така, судот кој донесува пресуда, откако ги процени сите околности на случајот, ќе треба да процени дали изјавата, чисто објективно сметана за навредлива (тужителот е „лажго“), е дадена во овој случај во одбрана на правата или заштита на оправдани интереси, и дали начинот на изразување и другите околности покажуваат дека тоа не било сторено со намера да се омаловажува. Оттука, потребно е кумулативно исполнување на двата елементи (околности + намера)“.
Имајќи предвид дека и ова е „општо место“ во сите судски пракси на целиот Балкан, сметаме дека ги разрешивме основните дилеми дали ,,говорот на омраза е „обработен“ во етичката и законодавната пракса. И тогаш зошто „говорот на омраза“ сè уште е крајно присутен во јавниот дискурс и како да се ограничи? Одговорот на овие прашања не е воопшто едноставен. Еден од можните беше понуден во видеото за застапување на невладината организација Бука од Сараево, што за неколку дена достигна милиони прегледи.
Креативна индикација дека е „надмината секоја мера“
Еве само дел од текстот на ова видео како пример за општа неодговорност во јазичните избори на кои сме сведоци секој ден:
„Ќе ми дадеш телешка коленица свињо дебела.
– Ја сакаш оваа од половина килограм, или килограм, турска курво.
„Добра е оваа од половина килограм педеру еден четнички“.
Марија Јанковиќ, новинарка на BBC на 12 април 2021 година, во написот „Хејт Словени и Балканот: Како југословенската химна ја инспирираше борбата против говорот на омраза“, вели: „Првичната инспирација за спотот беше песната Еј, Словени, која е химна на поранешна Југославија скоро половина век“. За Би-Би-Си, Александар Трифуновиќ, режисерот на Бука, додава:
„Овој пат решивме да се бориме против говорот на омраза како вакцината што се бори против вирусот корона – мора да уфрлите парче вирус во вакцината за да го убиете вирусот. „Така моравме да вметнеме парче говор на омраза за да можеме да се бориме против него“.
Се чини дека видеото е навистина едно од можните решенија против говорот на омраза затоа што беше емитувано на комуникативен канал – Јутјуб, кој е близок до младите, па затоа е примарно место на „престој“ на целната група којашто треба да се освести и научи да го препознава „говорот на омраза“ и исто така да му се спротивстави, изложувајќи го на креативен и саркастичен начин и јасно покажувајќи колку целосно го изгубивме чувството за добар вкус, пристојност и комуникација во јавниот говор, чија цел треба да биди дијалог и дебата, а не навредување и омаловажување на оној другиот и различниот.
Ништо од тоа не е „од вчера“
Во суштина, сè започна пред триесетина години кога написите во весниците во медиумите на територијата на цела поранешна Југославија „пукаа од сите достапни јазични средства“ или како што своевремено вели нашиот познат социолингвист Проф. Д-р Ранко Бугарски во својата книга „Јазикот од мирот до војната“, на територијата на поранешна Југославија прво биле испукани зборови, а потоа и топови. Да се потсетиме и на военото известување од 90-тите години на минатиот век. Секоја страна во конфликтот ја нарекуваше онаа другата во медиумските извештаи од бојното поле, користејќи ги најпогрдните зборови и изрази од оние од историскиот вокабулар како што се „усташа“, „четници“, „балија“ до многу позастрашувачки како што се „силувачите и хејтерите на Алија”, алудирајќи на политичарот Алија. Изетбеговиќ, кој беше предводник на босанските муслимани или Бошњаци, како што тие подоцна се самоидентификуваа.
Оттука, фактот дека медиумската индустрија започна тогаш продолжува и денес и дополнително се зајакнува со можноста што ја даваат новите дигитални технологии, самите корисници да можат да оставаат коментари на текстови објавени во онлајн изданија на традиционални медиуми или на нови медиумски портали, или да се рекламираат на социјалните мрежи. Самата можност за скриен идентитет и отсуството на јасна граница помеѓу приватното и јавноста во сферата на Интернетот придонесе за фактот дека многумина ја заборавија учтивоста на комуникацијата.
Станува збор за воспоставување моќ преку избори на јазици, кои елитите на политичката власт ги практикуваат секој ден во комуникација со новинари, јавноста и политичарите.
Моделот на јавна комуникација што тие го воспоставија станува модел на „добра“ практика за другите, модел според кој сè е дозволено, без оглед дали ги преминува границите на основната пристојност и влегува во областа на отворено вербално насилство. Доколку не бидат санкционирани изјавите на пратениците во Собранието како оваа на Воислав Шешељ, кој е еден од многубројните примери на говор на омраза зад говорницата на најдемократското тело на секое општество, тогаш не може да се очекува дека во јавната комуникација на други места ќе бидат присутни различни комуникациски модели.
А што пишува онлајн заедницата?
Никој повеќе не се возбудува на изјавите зад собраниската говорница кои ги навредуваат сите оние кои не сме ние, бидејќи станаа дел од секојдневниот „собраниски репертоар“ и борбата „за подобро утре“. Ваквите објави на Твитер се дел од секојдневната понуда на говор на омраза и изразување на нетрпеливост кон неистомислениците, дури и кога тие го осудуваат говорот на омраза:
Дали постои модел што треба да се следи без никаква задршка?
Говорот на омраза има јасни обрасци и на експлицитно и на имплицитно ниво, односно и кога станува збор за содржината и кога станува збор за формата. Содржината е лесно препознатлива пред се во вокабуларот што е непристоен и нејасен и не е соодветен за јавен говор, но најлесно е да се идентификува и доколку постои желба да се исклучи од јавната комуникација со едноставно модерирање на коментарите на корисниците на некој портал за вести, не пуштајте такви содржини, односно секој што не сака да го загади својот „личен простор“ може да блокира на Твитер луѓе кои сеат говор на омраза или да ги исклучи од списокот на пријатели на Фејсбук. Лексичката агресија претежно отсуствува во традиционалните медиуми, со исклучок на таблоидите.
Според истражувањето на ЦЕПРОМ „Комуникативната агресија во Србија 2019“. Агресивната комуникација е шест пати поприсутна во интернет сферата во споредба со печатените медиуми затоа што дури 86 проценти од проблематичните текстови што содржат говор на омраза, сензационализам и агресија (17.169 текстови) беа објавени на информативните портали, додека 14 проценти беа објавени во дневниот печат (2795 текстови)“.
Ситуацијата е многу покомплицирана со наративи и дискурсни стратегии кои имплицитно шират омраза и нетолеранција кон другиот и различните и во традиционалните и во новите медиуми. Со цел да се деконструираат стратегиите за дискурс, сè уште ни треба научен апарат, и затоа истражувачите се соочуваат со голема и сериозна задача да го анализираат јавниот говор на „симболичните елити“ (терминот на Теун ван Деик) на Западен Балкан, кои дадоа добар придонес во комуникативното загадување на јавниот простор. Ние ги класифицираме новинарите, писателите, публицистите, режисерите, актерите и другите претставници на креативната индустрија како симболични елити затоа што тие се оние кои можат суптилно да посредуваат во говорот на омраза во име на политичката владејачка моќ на начин што не е јасно препознатлив и затоа одбранбените механизми на публиката не се подготвени и честопати воопшто не реагираат.
Постојат безброј примери, особено во медиумите. Доволно е да се пренесат зборовите на учесниците во настани што шират говор на омраза без коментар или да се направи публицитет што не го заслужува своето значење затоа што не претставува јавен интерес, односно дека одредени предмети од социјалната пракса никогаш не се цитираат директно во медиуми затоа што не припаѓаат. на владејачките елити а другите ги преплавуваат ТВ-екраните со јавни настапи затоа што имаат моќ во општеството да зборуваат кога, каде, и без оглед во кои прилики што и да им текне на памет. На пример, во 14 анализирани емисии на централниот телевизиски дневник на јавниот сервис на Србија, Александар Вучиќ беше цитиран 28 пати, во просек двапати во секоја емисија.
Доколку одредена социјална група секогаш се прикажува во негативен контекст, без оглед на нејзиното јавно појавување, дејствување или не, тогаш тоа е и говор на омраза, што е секогаш случај кога станува збор за лидерите на опозицијата на Западен Балкан. Наспроти тоа, великодушно се пренесуваат изјавите на младите лидери на владејачката партија, кои ја користат секоја можност во Собранието да зборуваат негативно за опозицијата, која не постои во националното собрание.
Темата не е важна, важно е само да се спомене опозицијата во негативен контекст, бидејќи прво, сесиите се емитуваат во живо, и второ, медиумите и социјалните мрежи подоцна ги цитираат во голема мера и популарноста расте: Лука Кебара „Само погледнете на тоа како поранешните тајкуни политичари како г-дин Драган Ѓилас или г-ѓа Мариника Чобанов-Живку-Моровиќ Тепиќ, тие беа меѓу првите што рекоа дека вакцината не чини, бидејќи нашата држава не е во можност да ги набави тие вакцини, и тие беа меѓу првите што ја примија вакцината што е можно поскоро. Тие примија вакцини од различен производител, членови на нивната партија, таа банана партија, слобода, правда, како што веќе се нарекува, ирелевантна партија “
Кои се тие означени како згодна прилика за практицирање на говор на омраза?
На Западен Балкан, тоа секогаш се исти субјекти, оние кои не поседуваат никаква социјална моќ и одговара да се нападнат како групација за да се одврати вниманието на јавноста од многу поважни теми, како што се разни злодела на оние што ја имаат таа моќ. Значи, покрај опозицијата, има и мигранти, новинари критички настроени кон власта, маргинализирани групи, национални малцинства, ЛГБТ популација.
Медиумите имаат моќ и ја користат нашироко на Западен Балкан за да создаваат и шират „морална паника“ и дополнително да ги маргинализираат социјалните групи осудувајќи ги со широка употреба на говор на омраза како симптоми и причини за пошироки социјални тензии и неморал од сите видови, без разлика дали станува збор за дезинформации, манипулативна содржина или лажни вести.
Моделите се секогаш исти, а во конкретни примери станува збор само за нијанси на облиците што се појавуваат.
*Дубравка Валиќ Недељковиќ (1952), до октомври 2018 година, беше редовен професор на Катедрата за медиумски студии на Филозофскиот факултет, Универзитет во Нови Сад, Србија. Клучни теми: новинарство, медиумска писменост, средства за масовна комуникација, анализа на критични медиумски дискурси, родови студии, медиуми на јазиците на малцинствата, мултикултурализам и разновидност на пријавување. Соработник e на списанија и учесник на конференции во земјата и странство (над 150). Има објавено осум книги и над 300 академски трудови во областа на медиумите. Добитник е на многу новинарски награди за информативна радио програма (вести) и радио репортажа.
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ОВДЕ.
