Пишува: Денис Колунџија
Тоа што во последните 50 години е забележан пораст на температурата за 0,5 степени годишно има минимално влијание врз оние кои го планираат развојот на градовите. Сепак, профитот изгледа попривлечно.
Беше еден од првите топли јунски денови годинава во Нови Сад. Во паркот зад Ректоратот на Универзитетот во Нови Сад, каде што проф. д-р Стеван Савиќ и неговите соработници паркираа мобилна станица за мерење температура и други параметри, беше навистина подносливо (ако не ги сметаме комарците!); но надвор од сенката на многубројните тополи беше, благо кажано, неподносливо.
Д-р Савиќ е редовен професор на Катедрата за географија, туризам и хотелиерство (Катедра за геоекологија) на Природно-математичкиот факултет во Нови Сад и неговото поле на научно истражување е урбаната климатологија.
„Урбаната клима, едноставно кажано, е климата на градовите, а тоа всушност е модифицирана клима во однос на природната средина“, ми објаснува овој урбан климатолог.
Иако е еден од малубројните паркови во Нови Сад, нема гаранција дека паркот во универзитетскиот кампус ќе опстои со сегашниот габарит.
Додека професорот Савиќ ми кажува за порастот на температурите во градот, јас постојано размислувам за податокот дека Нови Сад изгуби седум паркови (!) и големи зелени површини во последните пет години, преку измените во планската документација поради – јасно – изградба на нови станбени комплекси и деловни простории.
Нови Сад не се соочува само со последиците од климатските промени, што се глобална појава, туку и со неразумните потези на градските власти, кои го прават сè понеподнослив животот на граѓаните во вториот по големина град во Србија.
Особено во лето.
Последниве години, за време на изразени топлотни бранови, помеѓу најурбанизираните области во Нови Сад и природните средини околу градот, разликата во температурата, особено ноќе, може да биде помеѓу осум и дури десет степени, ми вели професорот Савиќ.
Зголемувањето на температурата во градовите, додава тој, е последица на сè поизразената урбанизација, додека климатските промени само додатно придонесуваат за растот на температурите на глобално ниво, а придонесуваат и за уште повисоки температури во градовите – пред сè поради комбинацијата на вештачки површини и високи објекти.
И сè поочигледниот недостаток на зелени површини.
„Во Нови Сад значително е намален бројот на зелени површини. Останаа зелени површини покрај главните сообраќајници и инфраструктурни коридори и некои паркови кои можеме да ги изброиме на две раце, додека, на пример, само Виена има неколку стотици паркови“, забележува Ана Ферик-Ивановиќ, претседателка на Друштвото на архитекти од Нови Сад.
Оваа пролет, токму во времето кога градот влезе со пили во брутална пресметка со скапоцената зелена оаза на брегот на Дунав, истиот тој град, кој според истражувањето на Мрежата „Да ја пошумиме Војводина“ е на деветтото место по шумска површина (во хектари), а на 12. место по интензитетот на шумовитост меѓу градовите и населбите во Војводина – во, пазете сега, најмалку пошумениот регион во Европа! – ја заслужи титулата „Европски град на шумите“!?
Таа оаза, Шодрош, „белите дробови на градот“ и живеалиште на бројни видови птици, претрпе големо уништување поради најавената изградба на нов мост на Дунав – засега се проценува дека околу 50 стебла се исечени, а извесно е дека сечата ќе продолжи и кога ќе почне работата на мостот – и тоа токму од оние кои ќе се фалат со титулата „Европски град на шумите“ во текот на оваа година.
Екологистите кои со месеци кампуваа и на тој начин се обидуваа да го одбранат Шодрош покажаа истрајност – исто како и градските власти во нивната намера да го подготват теренот за изградба на мостот (кој, како што се тврди, е „тројански коњ“ за изградба на нов милион квадратни метри станови и друг простор во проектот колоквијално наречен „Нови Сад на вода“!).
Ако на градските татковци не им е проблем да ја сечат шумата, зошто би им било проблем на инвеститорите да им дадат проект во кој зеленилото, во најдобар случај, постои само на хартија. Како и паркинг местата.
Извор: pixabay.com
И покрај фактот што урбаното подрачје на Нови Сад денес има најмалку 100.000 жители повеќе од пред 20 години, а според бројот на оние што се доселуваат, ова е единствен град што може да му парира на Белград, некогашниот мирен војводински варош „по мерка на човекот“ во последнава деценија е претворен во град од кој се бега кога и да се укаже прилика; макар и за викенд, најмногу на Фрушка гора, која, пак, забрзано го губи својот вековен статус на густа и богата шума; шумите, под покровителство на државата и СПЦ безмилосно се сечат.
Пренаселена, со сообраќајна инфраструктура која сè потешко се справува со драстично зголемениот број автомобили, додека застарената комунална инфраструктура нема капацитет за сè поголемиот број нови згради и нови жители; во добар дел од годината со загаден воздух, со високи летни температури и опкружен со бетон од сите страни, Нови Сад сè уште им го нуди на поединците она што нивната матична средина, која е далеку поздрава за живот, не го нуди: каква-таква перспективност.
Така, животот во Нови Сад стана очигледно вреден да се истрпи, како своевидна форма на мазохизам. Политичарите, пак, тоа го гледаат низ свој објектив и гордо истакнуваат дека градот со години е „големо градилиште“.
Колкав е обемот на изградбата на станови во Нови Сад? Овде, покрај веќе постојните речиси 200.000 станбени единици, во 2022 година беше во тек изградбата на уште околу 10.000 станови – само во таа година се започна со работа на околу 3.500 станови.
Урбанизацијата во Србија во последните педесетина години доведе до значително зголемување на процентот на изградени површини во градовите – од 1,06% од вкупната површина под згради во 1975 година на 1,97% во 2014 година, ми предочи проф. д-р Слободан Милутиновиќ, редовен професор на Факултетот за заштита при работа во Ниш, чие потесно поле на интерес е урбанизацијата и одржливиот урбан развој.
Притоа, сè помалку се води сметка за зелените површини.
„Во споредба со европските градови, градовите во Србија имаат речиси занемарлива количина на вкупна зелена површина во однос на вкупната урбана површина. На пример, Стокхолм и Франкфурт имаат 68%, односно 52% зелени површини, додека Крагуевац и Суботица се едвај блиску до 5%. Планот за општа регулација на системот на зелени површини за Белград, усвоен во 2019 година како дел од проектот „Зелена регулатива на Белград“, предвидува зголемување на површината покриена со зеленило (шуми и јавни зелени површини) од сегашните 12,38%. на 22,74%. Меѓутоа, без разлика на статистичките податоци, практиката покажува дека зелените површини не се приоритет на градските власти во ерата на инвеститорски урбанизам во која живееме. Плановите за зазеленување, иако постојат, не се спроведуваат, а постоечките зелени површини се фрагментирани и слабо се одржуваат или обновуваат“.
Покрај важноста на зелената инфраструктура за рекреација, детска игра или естетско и духовно доживување на урбаниот простор, зеленилото во градовите е, истакнува професорот Милутиновиќ, важен катализатор за локалната клима и нивото на загаденост на воздухот.
„Во услови на екстремни температури и топлотни бранови на кои ќе бидеме сè повеќе изложени, температурата на површините под сенка е значително пониска и таму е попријатно отколку на отворено. Поради тоа што навлегува во почвата, зеленилото овозможува подобро регулирање на врнежите и, со самото тоа, го спречува негативното влијание на екстремното површинско истекување и подобар третман на отпадните води. Зелените површини се особено важни во градовите кои поради косината на теренот или карактерот на почвата имаат проблеми со ерозија и свлечишта: зелените површини ја спречуваат ерозијата на почвата и спречуваат лизгање на земјиштето. Конечно, зелените површини создаваат услови за поддршка на екосистемските услуги во градовите, вклучувајќи ја биолошката разновидност, биолошката заштита и опрашувањето“.
„Подобро да се лечи отколку да се спречи“
Површинско истекување. Ова е терминот што Новосаѓани, иако не им беше првпат во последниве неколку години, на болен начин го запознаа во мај годинава, кога за десетина минути градот го зафати огромен дожд, што предизвика улиците во добар дел од градот да бидат поплавени. И покрај прилично јасните предупредувања дека во иднина нè очекуваат сè повеќе екстремни временски неприлики, градоначалникот на Нови Сад, Милан Ѓуриќ, не смета дека е паметно – и исплатливо – да се инвестира во зајакнување на капацитетот за примање толку многу вода, па накратко заклучува дека поисплатливо е да им се даде на граѓаните – надоместување на штетите!
Таквите екстремни врнежи, кои неодамна доведоа до поплави во многу области во Србија, се последици од климатските промени, смета професорот Милутиновиќ, а во такви услови постоечката инфраструктура за отстранување на атмосферските отпадни води, проектирана за некои други, поблаги услови, не е во можност да го прифати истекувањето, па настануваат поплави.
Проблемот, посочува овој експерт, е што таа инфраструктура сè уште се проектира за условите за врнежи што ги имавме кога климатските промени не беа олку изразени.
„Друг голем проблем е поплочувањето на градовите со водонепропустлива покривка. „Повеќе асфалтирани, бетонирани или поплочени површини значат помала можност за инфилтрирање на атмосферски врнежи во почвата и со тоа намалување на оптоварувањето на инфраструктурата за одвод на атмосферските отпадни води“, истакнува професорот Милутиновиќ.
Во Србија, барем, не се добива впечаток дека последиците од драстичните промени во глобалната, па дури и климата во градовите, некого го загрижуваат сериозно, иако тие веќе се одразуваат на квалитетот на животот и здравјето на населението.
Урбаната климатологија, со која се занимава професорот Стеван Савиќ, всушност треба да му служи на јавното здравје, така што научниците со своите предлози би придонеле за подобрување на состојбата и за подобро прилагодување на граѓаните на новите климатски услови.
Истражувањата можат да им покажат на урбанистите и локалните власти каде грешат со урбанизацијата, напоменува професорот Савиќ, кој признава дека навистина нема позитивно искуство со тоа.
„Се прави грешка со големата концентрација на многу високи објекти на многу мал простор“, укажува професорот Савиќ, „и треба точно да се знае како да се вклопи комбинацијата на зелени и изградени површини за да се добие оптималната температура“.
Професорот Слободан Милутиновиќ наведува дека Министерството за заштита на животната средина подготвило нацрт на Националниот план за прилагодување кон климатските промени, кој е во процес на јавна расправа. Дел од локалните самоуправи усвоиле и локални планови за адаптација. Меѓутоа, забележува професорот Милутиновиќ, овие планови не се спроведуваат. Добар пример за тоа е планот за адаптација на променетите климатски услови за Градот Белград, што е донесен во 2015 година и не е спроведен.
„Со потпишувањето на Софиската агенда, Србија ја презеде обврската да ја спроведе Зелената агенда на ЕУ, која, меѓу другото, вклучува и развој на зелени и климатски одговорни политики. Според мене, најголемиот проблем сепак претставува недоволната свест на креаторите на јавните политики за неопходноста од согледување на сите јавни политики низ призмата на ублажување и адаптација на изменетите климатски услови“.
Усвојувањето различни акти и документи е едно, но прифаќањето на климатските промени во реалноста е очигледно нешто сосема друго. Дури и тоа што, како што ни предочува професорот Стеван Савиќ, во последните 50 години се бележи раст на температурата за 0,5 степени годишно на мерните станици надвор од градовите, а таков тренд е забележан и во самите градови, има занемарливо влијание на оние кои го планираат развојот на градовите. Профитот, сепак, е попривлечен за нив.
Да не беше така, веројатно институциите во Нови Сад, особено неговото комунално претпријатие, кое мора прво да реагира во случај на поплави во градот, ќе го прифатеше подарокот од професорот Савиќ и неговите колеги кои преку еден проект обезбедија мрежа од 15 станици за врнежи плус систем за рана најава на поплави.
Тоа никого не го интересираше. Факултетот, колку што имаше пари ја одржуваше таа опрема, па после 2-3 години мораше да ја исклучи. Така беше и со претходната.
*Текстот е објавен како дел од иницијативата „Приказни од регионот“ која ја спроведуваат Рес публика и ИКС, во соработка со партнерите од Косово (Sbunker), Србија (Autonomija), Босна и Херцеговина (Анализирај.ба), Албанија (Exit News), и Црна Гора (PCNEN), во рамки на проектот „Користи факти“ кој се реализира од ИКС, со поддршка на Британската амбасада во Скопје.Ова издание на Приказни од регионот е исто така спроведено во партнерство помеѓу ИКС и проектот UPSURGE.
**Денис Колунџија е новинар и заменик главен и одговорен уредник на порталот „Цензоловка“. Пишува за „Војводински истражувачко-аналитички центар“ (VOICE) и за порталот „Американски избори“. Живее во Нови Сад.
*****Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
