Пишува: Џефри Д. Сакс
Наша најголема надеж е постоењето на вистински мир меѓу големите сили. Овој мир би се засновал на заедничкото признание дека не може да има хегемон и дека за општото добро е потребна активна соработка меѓу големите сили.
Откако Советскиот Сојуз се распадна во 1991 година, претпоставката на САД беше дека тие ќе имаат доминантна улога во светот и дека ќе биде незаменлив хегемон. Сепак, ваквиот американски „униполарен“ момент се покажа дека има краток рок на траење. Имено, геополитичката доминација на САД заврши со подемот на Кина, со закрепнувањето на Русија од периодот на распадот на СССР и со брзиот развој на Индија. Сега пред нас е новото мултиполарно доба.
САД сè уште бијат битка за тоа тие и понатаму да бидат светски хегемон, но тоа претставува заблуденост и е однапред осудено на неуспех. САД не се во позиција да го предводат светот, дури и ако остатокот од светот го сака тоа, што не е случај. Уделот на САД во светското производство (според меѓународни цени) изнесува 16% и бележи тренд на опаѓање, а претставува намалување за околу 27% во споредба со 1950 година и 21% во споредба со 1980 година. Уделот на Кина, пак, е 19%. Производството на Кина е приближно двојно поголемо од американското, а Кина е ривал на САД кога станува збор за најсовремените технологии.
Соединетите Американски Држави се исто така премногу проширени во воена смисла, и имаат околу 750 воени бази во странство кои се лоцирани во 80 земји. САД се инволвирани во долготрајни војни во Јемен, Израел-Палестина, Украина, Сирија, Либија и на други места. Војните на САД и желбата да се биде хегемон се финансираат преку задолжување, вклучително и со задолжување кон силите-соперници како што е Кина.
Дополнително на тоа, буџетската политика на Америка е парализирана. Богатите се оние кои ги финансираат политичките кампањи и сакаат пониски даноци, додека сиромашните, пак, сакаат поголеми социјални издатоци. Како резултат на ваквата ситуација имаме ќор-сокак кој се карактеризира со постојани буџетски дефицити (кои сега изнесуваат повеќе од 5% од БДП). Јавниот долг денес се зголеми на 100% од БДП, во споредба со околу 35% од БДП во 2000-та година.
САД успеваат да одржат технолошка динамика во области како што се вештачката интелигенција и дизајнирањето на микрочипови, но сепак Кина многу брзо фаќа чекор со американските иновации и тоа преку ширење на знаењето и напредокот кои се иницирани од Кина. Поголемиот дел од зелениот и дигитален хардвер во светот (вклучувајќи тука напредни соларни модули, турбини на ветер, нуклеарни централи, батерии, чипови, електрични возила, 5G системи и пренос на струја на долги растојанија) се произведува во Азија, при што голем удел има Кина, или, пак, станува збор за синџири на снабдување во кои доминира Кина.
Со оглед на своите буџетски дефицити, САД ги избегнуваат финансиските оптоварувања кои се однесуваат на лидерството во глобални рамки. Поточно, САД бараат од сојузниците на НАТО тие самите да си ја платат воената одбрана, а од своја страна САД се сè поскржави кога се работи за нивниот придонес кон системот на ОН во однос на финансирањето на климата и развојот.
Накратко кажано, додека САД се залажуваат дека и понатаму се светски хегемон, ние веќе живееме во мултиполарен свет, што го наметнува прашањето што треба да значи таквата нова мултиполарност. Тука има три можности.
Првата, и тоа е нашата сегашна траекторија, е континуираната борба за доминација меѓу големите сили, при што САД им се спротивставуваат на Кина, Русија и на другите. Водечкиот американски научник за надворешна политика, професорот Џон Меарсхајмер, излезе со теоријата за „офанзивен реализам“, според која големите сили неизбежно се борат за доминација, но притоа последиците можат да бидат трагични и тоа во форма на разорни војни. Се разбира дека наша задача е да избегнуваме да се случат такви трагични исходи, а не да ги прифаќаме како судбина која ни е пишана.
Втората можност е несигурниот мир кој се одржува преку постоење рамнотежа на силите помеѓу големите сили, кој понекогаш се нарекува „одбранбен реализам“. Бидејќи САД не можат да ги победат Кина или Русија, и обратно, големите сили треба да го задржат мирот избегнувајќи меѓусебни директни конфликти. САД не треба да се обидуваат да го втурнат НАТО во Украина, имајќи ги предвид големите противења на Русија, ниту, пак, САД треба да го вооружуваат Тајван поради бурното противење на Кина.
Севкупно земено, големите сили треба да дејствуваат внимателно и да ги избегнуваат меѓусебните црвени линии. Секако дека ова е добар совет, но тој не е доволен. Рамнотежата на моќта се претвора во нерамнотежа и го загрозува мирот. Концертот на Европа, како што се нарекува рамнотежата на моќта која постоела помеѓу големите сили во Европа во 19 век, на крајот им подлегнал на промените во рамнотежата на моќта кои се случиле на крајот на 19 век, што доведе и до Првата светска војна.
Третата можност, која американските лидери ја презираа во изминативе 30 години, но која претставува наша најголема надеж, е постоењето на вистински мир меѓу големите сили. Овој мир би се засновал на заедничкото признание дека не може да има хегемон и дека за општото добро е потребна активна соработка меѓу големите сили. Овој пристап има неколку основи, меѓу кои се идеализмот (свет заснован на етика) и институционализмот (свет заснован на меѓународно право и на мултилатерални институции).
Одржлив мир е можен. Ние можеме многу да научиме од долготрајниот мир кој преовладувал во регионот на Источна Азија пред доаѓањето на западните сили во 19-от век. Во својата книга Кинески космополитизам, филозофката Шучен Сијанг го цитира историчарот Дејвид Канг, кој забележал дека „од основањето на династијата Минг до опиумските војни – односно од 1368 до 1841 година – се случиле само две војни меѓу Кина, Кореја, Виетнам и Јапонија. Се работи за нападот на Кина на Виетнам (1407-1428) и за нападот на Јапонија на Кореја (1592-1598). Долготрајниот мир во Источна Азија беше уништен со британскиот напад на Кина во Првата опиумска војна, 1839-1842 година, и со конфликтите што следеа потоа помеѓу истокот и западот (а подоцна и со кинеско-јапонските конфликти).
Ваквиот мир, кој во Источна Азија траел речиси половина милениум, професорката Сијанг им го припишува на конфучијанските норми на хармонија кои ја поткрепуваат државноста на Источна Азија, за разлика од борбата за хегемонија што го карактеризирала државното уредување на Европа. Д-р Жан Донг, експерт на темата креирање на надворешната политика на Кина, истакнува слични вакви разлики кои постојат помеѓу кинеската и европската државност во својата книга Кинеската државност во свет што се менува: демистифицирање на трајните традиции и динамички ограничувања.
Јас неодамна предложив 10 принципи за постигнување траен мир во 21 век, кои се надоврзуваат на петте кинески принципи за мирен соживот, како и дополнителни пет практични чекори, со што имаме мешавина од конфучијанска етика и институционализам. Мојата идеја е да се искористат етиката на соработка и практичните придобивки од меѓународното право и од Повелбата на ОН.
Имајќи го предвид претстојниот настан во месец септември во ОН во однос на Самитот за иднината, ја испраќаме следнава клучна порака: Ние не сакаме хегемон ниту, пак, таков ние е потребен. Нас не ни треба рамнотежа на силите која премногу лесно може да се претвори во нерамнотежа на силите. Нас ни треба траен мир кој е изграден врз етиката, заедничките интереси и меѓународното право и институциите.
Пишува Џефри Д. Сакс
Џефри Д. Сакс работи како директор на Центарот за одржлив развој на Универзитетот Колумбија, каде е и универзитетски професор, највисокиот академски ранг на универзитетот. Тој е претседател на мрежата за решенија за одржлив развој на ОН, копретседател на Советот на инженери за енергетска транзиција, член на академијата за општествени науки во Ватикан, Комесар на Комисијата за развој на ОН за широкопојасен интернет, почесен професор на Универзитетот Санвеј и застапник за SDG за генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш. Од 2001-2018 година, Сакс беше специјален советник на генералните секретари на ОН, Кофи Анан (2001-2007), Бан Ки-мун (2008-2016) и Антонио Гутереш (2017-2018).
***Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
