Аерозагадувањето од сообраќајот зема данок во човечки животи. Општина Прилеп е со највисока стапка на општа смртност и на починати деца помали од една година. Велес е без мерна станица за квалитет на амбиентален воздух. Кавадарци има 16.800 возила, што е најмногу по жител, а по скопските улици се возат над 200.000 регистрирани моторни возила, се вели во групната сторија на Здружението на новинари на Македонија.
Познато е дека во Македонија, аерозагадувањето е високоризичен фактор по здравјето на граѓаните и дека има починати од загадениот воздух, но малку се зборува за улогата на издувните гасови од моторните возила. Нивното секојдневно вдишување го оштетува епителот на бронхите на белите дробови, кои се причина граѓаните да заболат од астма, хроничен бронхит, пневмонија или канцер. Високите концентрации на овие честички, со димензија под 10 микрограми, невидливи со голо око, какви што се ПМ 2,5 и ПМ 10 честичките, азотниот, јаглеродниот и сулфурниот диоксид, како и оловото, се директни причинители на посочените болести, објаснува д-р Гоце Бузалков, специјалист интернист и субспецијалист пулмолог на ЈЗУ специјална болница за белодробни заболувања „Јасеново“ кај Велес.
Вдишените честички директно ги напаѓаат бронхите и белите дробови. Децата се уште почувствителни од возрасните поради несозреано белодробие и неформиран имунитет. Кај почувствителните, деца и граѓани, најчесто паѓа имунитетот и е директен причинител за бронхити, кои лесно преминуваат во пневмонии, чие често повторување завршува со хронична форма или болест до крајот на животот.
Уште потешко е да се живее како астматичар, што од година во година, како што се зголемува бројот на возила се зголемува и бројот на пациенти во нашата и во другите пулмолошки болници во Македонија, додаде д-р Бузалков.
Болницата „Јасеново“, поради сѐ поголемиот број пациенти, го прошири списокот на издавање здравствени услуги. Во последниве години, лекувањето пациенти од последици на загаден воздух и од издувни гасови на автомобили, како и од вирусни причинители, се на врвот на болничката практика.
Институтот за јавно здравје ни одговори за состојбата во изминатите пет години, со тоа што ја посочи Општина Прилеп со највисока стапка на општа смртност, која изнесува 1.609 починати на 100.000 жители. Таму и стапката на починати деца под една година, како и на починати на возраст од 65 и над 65 години е највисока. Од кардиоваскуларни, цереброваскуларни и од пулмолошки болести, со највисока стапка на смртност се соочила Општина Велес, поточно 710 на 100.000 жители, додека највисока вкупна стапка на смртност од сите болести имале Општина Кавадарци со 1.457 и Град Скопје со 1.206 починати на 100.000 жители.
Затајуваат мерните станици на МЗЖСПП
Додека здравствената фела ги соопштува последиците од загадениот воздух, дополнително оптоварен од издувните гасови на моторните возила, не работат мерните станици за квалитетот на амбиентален воздух во Прилеп и во Велес.Министерството за животна средина и просторно планирање (МЗЖСПП) ни одговори дека во Прилеп не работат инструментите за мерење суспендирани честички ПМ 2,5 и ПМ 10 додека велешката мерна станица имала проблем со уредот за преземање податоци. Во Скопје, во функција биле сите пет и дополнителната мобилна станица, исто како и во Кавадарци. Сите мерни станици за квалитетот на амбиенталниот воздух ги регистрирале емисиите на CO, NOx-NO-NO2, O3, ПМ 2,5, ПМ 10 и SO2.
„Азот диоксидот е загадувачка супстанција, која главно се емитира од патниот сообраќај. Согласно анализата на податоците од Државниот автоматски мониторинг систем за квалитет на воздухот, за овие четири градови, просечните годишни концентрации не ја надминуваат пропишаната гранична вредност за последните три години“, одговорија од МЖСПП. Притоа беа децидни дека сите мониторинг станици се поставени на соодветни локации и за нивното поставување се консултирани релевантни институции.
Од Државниот инспекторат за животна средина тврдат дека не биле надлежни за контрола на возилата и горивата, туку за загадување предизвикано од фирми и институции.
„ДИЖС не е надлежен за возила, МВР врши надзор при регистрација на возила, односно за загревање по домови. Контрола на течните горива врши Државниот пазарен инспекторат. Што се однесува по градови, сите правни субјекти што се во надзор на ДИЖС, без оглед на општината, вршат инспекции според планот и методологијата за процена на ризици согласно утврдената фреквенција во редовна инспекција. По потреба се спроведуваат и вонредни надзори“, одговорија од Инспекторатот.
Од Министерството за внатрешни работи (МВР) тврдат дека минатата година контролирани биле вкупно 893.633, додека годинава, заклучно со месец октомври, 626.882 возачи и возила. Лани, поради техничка неисправност, полицијата исклучила 3.673, а годинава, досега, 2.137 возила, без притоа да наведат податок за бројот на неисправни возила само во поглед на загадувањето на воздухот.
Колку членови во семејствата, толку возила на градските улици
Бројот на моторните возила постојано се зголемува во сите четири општини што се предмет на оваа анализа (Скопје, Прилеп, Велес и Кавадарци). Кавадаречкиот градоначалник Митко Јанчев сподели дека има 16.800 возила во оваа општина, што е најмногу по жител, додека податоците за Скопје говорат за над 200.000 регистрирани возила. Во Велес, каде што сообраќајниците се проектирани за околу 4.500 возила, сообраќаат 17.000 возила, речиси четирипати повеќе. Заедничко нешто во четирите градови е што во автомобилите во движење најчесто се забележуваат само возачите. Сепак, Прилеп е позитивен пример како прв македонски град, кој пред пет години доби еколошки градски превоз со автобуси на метан, со нула емисија на штетни издувни гасови.
Екологистите сметаат дека државните институции не се доволно транспарентни во делот на податоците за собраните и наменетите финансиски средства од давачките на граѓаните при регистрацијата на возилата затоа што МЖСПП има податок само за собрани вкупно 340.000.000 во минатата година.
Според Сашка Коцевска, претседателка на ДЕМ, собраните средства од оваа давачка, МЖСПП ги насочува кон програми за подобрување на животната средина, како изградба на канализациски системи, прочистување отпадни води, подигнување на јавната свест, поттикнување истражувања за заштита на природата и слично.
– Во 2022 година, од оваа такса се собрани околу 4 милиони евра. Дел од средствата се распределуваат преку конкурси на кои можат да аплицираат општини, невладини организации и други институции. Нема јасни и конкретни информации во која програма, колку пари се потрошени, рече Коцевска.
Еколошката давачка што се плаќа при регистрација на возилата во Македонија варира според староста на возилото и зафатнината на моторот. На пример, за автомобили стари до 5 години, таксата изнесува од 250 до 400 денари, додека за возила постари од 11 години може да достигне и до 700 денари. Слични такси постојат и за автобусите и за товарните возила, каде што износите се поголеми, во зависност од староста и од типот на возилото.
Општините очекуваат, но ЈПДП не им враќа 50 отсто од таксата за патишта
Надоместокот за користење јавни патишта се префрла на сметката на Јавното претпријатие за државни патишта (ЈПДП), кое има законска обврска, половина од парите да им ги врати на општините.
Од ЈПДП велат дека лани, годишните приходи по основ на регистрација на возила изнесувале речиси 2 милијарди денари или нешто над 3,2 милиони евра. „Минатата година, Град Скопје, по основ на регистрација на возила, имал приход од речиси 707.500.000 денари, Велес нешто повеќе од 53.000.000 денари, Кавадарци над 86.000.000 денари и Прилеп речиси 80.000.000 денари. Приходите по основ на регистрација се извори на финансирање на ЈПДП, кои се користат за реализација на годишна програма за изградба, реконструкција, рехабилитација, одржување и заштита на државните патишта“, велат од ЈПДП
Колку пари добиле согласно чл. 60 став 4 од Законот за јавни патишта не одговорија од општините Велес и Скопје додека градоначалникот на Кавадарци, Митко Јанчев ни кажа дека ЈПДП на Општина Кавадарци, со 37 илјади жители, вратило 7.000.000 денари по основ на давачката од регистрација на возила, но тие пари главно се трошеле за одржување на патиштата, а ништо не останува за екологија. По овој основ, Општина Прилеп добила 9.000.000 денари.
Државен завод за ревизија утврди дека ЈПДП им вратило помалку пари на општините
Ставот на градоначалникот на Кавадарци го потврдува Извештајот од ревизијата во 2022 година што Државниот завод за ревизија ја направил во Јавното претпријатие за државни патишта (https://dzr.mk/sites/default/files/2024-09/JP_drzavni_patista_NOV.pdf).
Во ревизорскиот извештај пишува: „ЈП за државни патишта, во периодот од 2016 до 2022 година, остварува 11.361.173 илјади денари приходи од патна такса, при што 5.680.588 илјади денари треба да им бидат распределени на општините. Иако остварените приходи бележат тренд на зголемување, средствата што се распределуваат по општините секоја година се во ист износ и во наведениот временски период изнесуваат вкупно 2.100.000 илјади денари. Со ревизијата утврдивме дека за 63 проценти помалку се распределени средства по општините, поточно 3.580.588 илјади денари“.
Јавниот градски превоз тапка во место
Во Општина Прилеп, во изминативе четири години, за 10 отсто е зголемен интересот за користење јавен градски превоз. ЈП за просторно и урбанистичко планирање воведе мерки, како што се платен паркинг-простор, секојдневно бесплатен градски превоз за ранливите категории, а за сите граѓани само во недела. Така ги стимулираше граѓаните, во поголем број да се возат со автобуси. Друга ваква добра практика во другите градови нема додека во Скопје нема ниту доволно автобуси.
Со цел да влијае врз намалувањето на бројот на возила учесници во сообраќајот во државата според марката, годината на производство и видот на горивото, МВР, во 2025 година планира преку нова систематизација да создаде посебен оддел за спречување еколошки криминал. Министерот Панче Тошковски тврди дека одделот ќе има задача да ги имплементира препораките на меѓународните партнери и да примени конкретни решенија, меѓу кои главно е намалувањето на загадувањето од сообраќајот.
Автори на текстот: Убавка Јаневска, Искра Опетческа, Светлана Дарудова и Светлана Ристеска
Оваа тематска сторија е подготвена преку Здружението на новинарите на Македонија, а во рамки на проектот „Унапредување на еколошката правда во Северна Македонија“ кој го имплементира Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП). Проектот е поддржан од Глобалната програма на УНДП за зајакнување на владеењето на правото, човековите права, правдата и безбедноста за одржлив мир и развој. Ставовите изразени во оваа тематска сторија се на авторите и не секогаш ги одразуваат гледиштата на УНДП.
