Пишува Андреј Медиќ Лазаревски
Веќе некое време со разни луѓе кои се движат по настаните од култура во Скопје разговараме за потребата од ново списание за уметност и култура, кое вистински ќе отвора простор за дискусија за култура, за уметност, за книжевност, за музика, како места за дебитирање на нови уметници, отворање простор за критика и, секако, за поголема еманципација на културата.
Ако некој, барем малку, навлегол во познатиот книжевен ‘спор’ помеѓу реалистите и модернистите во македонската книжевност во педесеттите години на минатиот век, ќе примети дека секогаш како напомена доаѓа моментот дека реалистите биле обединети и објавувале во списанието „Современост“, а модернистите во списанието „Разгледи“ и се добива впечаток дека вистинскиот судир помеѓу едната и другата книжевна струја во македонската книжевност се случува преку дискусија во списанијата, пишувајќи едни за други, пред сѐ критики едни за други, но и манифестни текстови, објавувале поезија, проза и така натаму. Ако зборуваме за малку посовремената култура, минатата година познатото списание за култура „Маргина“ кое го издава издавачка куќа „Темплум“ наполни 30 години од својот прв број. „Маргина“ сѐ уште важи за едно од најважните списанија за култура, иако сметам дека нема толкава видливост колку што имала „Маргина“ барем до пред 10-тина години (тоа може да се должи на напливот на новите форми за објавување, онлајн платформи и социјални мрежи), но, сепак, во „колективниот код“, особено на алтернативната култура, „Маргина“ важи за едно од списанијата кои ја трасираат македонската современа култура. На порталот „Окно“ може да се прочитаат дузина текстови за значењето на „Маргина“ искажани од веќе етаблирани уметници врз чии творештва, ставови, визии ова списание и неговите содржини имаат влијаено.
Минатата година (2024) учествував на една дискусија посветена на медиумите за култура и културни настани во рамки на конференцијата „Стратегии во уметноста“ организирана од Јован Ламбевски. На дискусијата учествуваа повеќемина новинари кои ја покриваат културата во мејнстрим медиумите како Телма и Нова Македонија, потоа во независните медиуми како Радио МОФ и УМНО, но и младинските платформи како Дива.мк и Култура Бета. На дискусијата бев поканет како претставник на таа помлада генерација и од целата дискусија, како и многупати досега, беше посочено дека, прво, во мејнстрим медиумите нема преголем интерес за покривање на култура и културните настани и дека културата е крајно маргинализирана. И второ, дека нема никаков интерес од младите да работат на култура, известување од културни настани, пишување и дискутирање за културата. Ова второво, особено ми зачкрипе во ушите, бидејќи како млад човек кој има платформа токму за тоа на којашто работиме 10-тина млади и како некој кој и оди и организира настани, сметам дека т.н. помлада генерација не само што има интерес, туку можеби во моментов интересот, ангажираноста и творењето кај младата генерација се можеби на највисоко ниво последнава деценија – децинија и пол.
Но да се вратам на списанијата, бидејќи токму тие и ми беа аргумент во оваа дискусија за (не)заинтересираноста на младите за култура. Имено, меѓу сите иницијативи, колективи, организации, различни настани и фестивали, платформи, бидејќи на дискусијава беше посочено дека денес особено нема интерес за печатени изданија, ги посочив списанието „Спознавање“ и фанзинот „Пондерзин“ кои се резултат на младински иницијативи, а се занимаваат со покривање на музика, визуелна уметност и книжевност. Поради сето ова решив да направам еден преглед на повеќето списанија за култура што се активни во моментов (секако со сиот ризик и сета свесност дека некое списание ќе [мора да] биде испуштено во овој преглед).
1.Спознавање
Ќе започнам од она списание кое веќе го споменав – „Спознавање“. „Спознавање“ е списанието на истоимената организација во редакција на Дарко Беровски како главен уредник и графички уредено од Ана Марија Мишачковска, кои заедно со уште неколку млади новинари и фотографи досега имаат издадено 5 броја. Во сите броеви досега тимот на „Спознавање“ ги запознава читателите, во првиот дел, со бендови или артисти кои се активни во моментов преку интервјуа кои се однесуваат на нивните почетоци, моменталните актуелни албуми, свирки, концерти, за нивното локално дејствување и значење. Зависно од бројот, вториот дел е најчесто на претставување на некаква иницијатива од другите уметности (театар, визуелна уметност или музичка продукција), па во оваа рубрика може да се чита за Артопија, Пасворд продукција, Партизанска штампа, а понатаму, во третиот дел, и разговори со конкретни уметници, најчесто фотографи или визуелни уметници. Во секој број на „Спознавање“ има место резервирано за колумни каде што читаме за младински ставови повразни со култура, уметност, моменталните културни текови, книжевност, медиуми итн. Она што покрај интервјуата со музичарите е уште еден стожерен дел на „Спознавање“ е рубриката „Уметничко катче“ каде што читателите се запознаваат со разни уметнички иницијативи, мали креативни бизниси, креатори на накит и рачни изработки, облека и сл.
Тоа што е значајно за „Спознавање“ е што има големо локално влијание во македонската алтернативна културна сцена, но и тоа што е архивар на едно време во кое се развива една нова културна сцена. Секој број на „Спознавање“ има уникатен дизајн во кој доминираат розовата и виолетовата боја како нивна најпрепознатлива нишка што го прави „Спознавање“ и колекционерско издание во кое, после години, ќе може да се проследува развојот на културата во даден временски период.
2.Културен живот
„Културен живот“ со поднаслов „Списание за култура, уметност и општествени прашања“ е списание кое излегува веќе 60 години. Моментално главна уредничка е Љубица Арсовска, која заедно со повеќемина истакнати професори, уметници и критичари, луѓе дел од академската заедница, прават едно списание кое опфаќа поезија од истакнати поети и поетеси (најчесто оние кои имаат некаков јубилеј во текот на годината или добиле некоја значајна награда), потоа есеи од областа на книжевната, ликовната и театарската критика, осврти на настани од истите области, одбележување јубилеи, интервјуа со македонски и странски уметници, преводи, есеистика. Едно сериозно, содржински богато и квалитетно списание.
Тоа што сметам дека е недостаток е слабата видливост, речиси никаде по интернетот не може да се најдат пошироки информации за списанието, историјатот на уредништвото, постарите броеви, некаква архива, ниту, пак, каде може да се набави. Друга ‘негативна’ страна е графичкото решение и логото кои се прилично застарени, логото е речиси едвај разбирливо, а внатре, целиот печат е црно-бел со минимални дизајнерски интервенции, кои генерално се базираат на игра со фонт или минималистички илустрации.
3.Умник
„Умник“ е списанието на студентите од Факултетот за ликовни уметности при УКИМ. Започна како иницијатива на студентите кон крајот на 2022 година и издаде 3-4 броја. Колку што знам, моментално не излегува, а првите три броеви во кои имам директен увид се симпатични, куси форми од 40-тина страници фокусирани на портретирање на еден уметник кој се наоѓа и на насловната фотографија, претставување на визуелни дела од различен карактер од студентите на ФЛУ, едно ретроспектива и најава на настани од факултетот, поезија, стрип, како и гостински текстови посветени на книжевна и театарска критика, музика, историја на уметност.
4.Аксиос
Кога сме кај студентските списанија за култура и уметност значајно е да се спомене и студентското списание на студентите од Инстутот за историја на уметност и археологија на Филозофскиот факултет при УКИМ во Скопје. Списанието е специјализирано и фокусирано на иследување на текстови од областа на историјата на уметноста и археологијата. Моментално главна уредничка е Наде Циева која минатата година заедно со редакцискиот тим го реактуализираше списанието по подолг период пауза. Списанието, засега, е достапно само онлајн.
5.In medias res
Уште едно студентско списание кое е активно во моментов е списанието на студентите на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ – Скопје. Списанието, од чиј уредувачки одбор сум дел и јас, се трудиме да го направиме квалитетно, исполнето со разновидна содржина, да ја крене свеста меѓу идните книжевници и филолози за уметничката критика, како и да го поттикне запознавањето на различни книжевности, книжевни правци, дела, текстови, но и самите да учествуваат во нивното создавање. Списанието, покрај книжевен, се трудиме да има и општествено-свесен карактер, а токму затоа го направивме и тематот посветен на солидаризација со колегите од Србија во третиот број. Списанието, засега, е достапно само онлајн.
6.Филозофска трибина
Следното списание е специјализирано за философија и е единствено национално списанието од таа област во Македонија. Го издава Филозофското друштво на Македонија, излегува во два броја годишно, а досега се објавени 36 броеви. Списанието е организирано така што во речиси секој број има одреден темат кој е посветен на одреден философ или на одреден философски правец, потоа дел со авторски текстови надвор од тематот на тој број, во одредени броеви се обајвуваат и преводи на философски есеи што дотогаш не се објавени на македонски јазик, текстови во студентскиот и во средношколскиот форум, прикази на книги, како и преглед на философските настани, осврти за нив и преглед на најновите наслови од областа на философијата објавени во Македонија.
Од последниот, 36. број, списанието го подобри својот надворешен изглед, од досега препознатливата бела корица со две паралелни линии во различна боја за секој број горе и долу во елегантно црно издание со визуализација на тематот на бројот. Се надевам дека и следните броеви ќе продолжат во таа насока, а квалитетот е неспорен.
7.Глаголи
„Глаголи“ е ревијата за поезија на фестивалот „Поетска ноќ во Велестово“. Од минатата година, организацискиот одбор одлучи својата ревија за поезија да ја ребрендира и прошири, па сега, во „Глаголи“ може да се прочита поезија од учесниците на фестивалот таа година, песни за Велестово, тематски поетски блок (минатата година тоа беше хрватската поезија), како и осврт на творештвото на авторот кој бил во фокус минатата година. Сметам, како единствена ревија за поезија кај нас, потребно е „Глаголи“ да е пошироко достапно за јавноста.
8.Пондерзин
Фанзините со години наназад се појавувале и исчезнувале. Моментално има неколку фанзини кои излегуваат во јавност, некои поквалитетни, некои помалку. Но, оној фанзин кој мене ми има оставено одличен впечаток и од аспект на квалитет, од аспект на дизајн и од аспект на видливост е фанзинот на битолскиот колектив „Пондер“ насловен како „Пондерзин“. Како и „Спознавање“ така и „Пондер“ има широк опфат на различни уметности од културната сцена, па и тука може да се погледнат стрип, фотографија, да се чита за музика, поезија, се претставуваат локални иницијативи и сл. „Пондерзин“ е едно убаво визуализирање на она што „Пондер“ како колектив го работат во Битола, како и на нивното широко влијание кое го имаат на локалната алтернативна културна сцена.
9.Современост
Ова списание го споменав уште на почетокот на овој текст. Како такво имало големо значење за развојот на еден аспект од македонската книжевна историја, но она што денес е останато од „Современост“ речиси и воопшто да не е современо, ниту нешто посебно актуелно. Гледам дека видливоста на списанијата се наметна како еден од „критериумите“ во овој мој текст, па така како и со неколку списанија претходно, „Современост“ е речиси непостоечко на социјалните мрежи, уште помалку во јавноста и во книжарниците. Структурно е составено од проза, поезија, приопштувања на странски автори на македонски јазик, интерпретации на книжевни текстови и вреднувања. Од аспект на визуелниот идентитет на списанието, „Современост“ се труди да биде во тек со современото користејќи, на моменти, AI-креирани насловни страници кои изгледаат чудно, а во другите случаи тоа се рандом фотографии кои некогаш имаат, а некогаш и немаат врска со содржината.
10.Зенит
„Зенит“ е списание за наука, литература, култура и уметност кое го издава Друштвото за наука, литература, култура и уметност „Иван Василевски“ од Струмица. Списанието е и содржински и визуелно солидно, секогаш е богато и со домашна и со странска содржина, главно фокусирано на книжевноста, но и не само на неа. Ако го имаме предвид најновиот број ќе видиме дека во голема мера е посветен на филмот како уметност, особено, бидејќи бројот е целосно посветен на македонскиот режисер Милчо Манчевски. Во списанието се објавуваат и преводи на странски автори, поезија, проза, рецензии на книги, како и текстови посветени на визуелната уметност. Немам увид во тоа како „Зенит“ е прифатен и видлив на струмичката сцена, во Скопје не сум го начекал по книжарници, но од броевите што сум ги добил преку пријатели можам да кажам дека се радувам што на локалната сцена во Струмица постои нешто вакво.
11.Стожер
Минатата година гостував на фестивалот „Стих у регији“ во Хрватска. Покрај настапите на неколку читања во рамки на фестивалот, дел од мојата поезија беше објавена во списанието „Поезија“ што го издава Хрватското друштво на писатели. Тоа списание е посветено главно на поезија, но и не само на тоа, внатре има осврти на книги, фотографија итн. Тоа што најмногу ми остави впечаток е што, талкајќи по загрепските книжарници списанието го видов во речиси сите, заедно со останатите изданија на Друштвото. И веднаш пробав да ја направам паралелата со локалната ситуација т.е. со списанието на Друштвото на писателите на Македонија, „Стожер“. Ова списание, за разлика од неколкуте претходно, е за нијанса подостапно (но не и повидливо!) во јавноста, броевите се достапни (и) онлајн. Посветени се, секако, главно на активностите во Друштвото, неговите членови, поезија, проза, прикази, осврти, интервјуа од и за нив и, секако, вклучување и на дел од останатите не-членови (но никако од помладата генерација ;) ). Со промената на раководството, дојде и до мала промена и во „Стожер“, повеќе визуелна отколку содржинска, каде што е задржан одреден тек. Видлива е интервенцијата на Бранко Прља врз визуелниот идентитет на „Стожер“ со употребата на AI-генерирани насловни страници (за кои не сум баш сигурен колку ми се допаѓаат), но и со живо и разиграно внатрешно уредување. Она што можеби најмногу ми штрчи тука е самото име на списанието – исполнето со премногу патос, тежина и непотребно истакнување на стожерноста, веројатно на Друштвото.
12.Маргина
И, за крај, она што го извлеков како многу значајно и на почетокот – „Маргина“. Минатата година на Саемот на книга на штандот на „Темпум“ начекав куп стари броеви на „Маргина“ (сега видов дека истите се достапни во кафе-книжарницата „Илика“), тогаш си купив неколку од тоа што ми се виде најинтересно. Најважна е таа ‘предвременост’ на „Маргина“ во секој поглед – и визуелно со неприкосновен современ и посебно модерен дизајн и содржина која варира од најлесните забавни форми на културна содржина до сериозни текстови кои се од клучно значење за културата, теоријата и философијата; од препознатливата прекршена корица која се отвора и надесно и налево до исцрната содржина во која може да се најде и поезија и проза и стрип и фотографија и философски есеи и книжевна критика и отворање на дискусија за горливи општествени прашања (пр. најновиот број на „Маргина“ е целосно посветен на Палестина), интервјуа, дискусии за различни културно-уметнички прашања. Најинтересно од сето ова е што за многумина „Маргина“ има и колекционерско значење и малку сум среќен што не можат сите да се најдат оти немам место на полица. Среќа па архивата е достапна на „Окно“.
***
Што после ова? Веројатно оние што ја следат „Култура Бета“ ќе сфатат дека овој текст не е ниту случаен, ниту од небо паднат. Имено, „Култура Бета“ започнува со свој нов проект, а тоа е ново списание. Списание, како што го нарековме, за општа култура. Списание кое ќе се вика „Тригер“. Веќе со месеци внимателно работиме и моментално сме во финална фаза на уредување на текстовите, а потоа ќе преминеме на графичко уредување, печатење, промоција, диструбиција. И се надеваме потоа и на многу дискусија. Уште кога „Култура Бета“ почнуваше со својата работа го имавме отворено прашањето за потребата од списание на новата генерација, сега после 5 години постоење сметаме дека е вистинско време вистински да ја тригернеме културата, овде и сега. Очекувајте нѐ наскоро!
Андреј Медиќ Лазаревски
***
*Андреј Медиќ Лазаревски (2001, Скопје) е поет, уредник, копирајтер и организатор на културни настани и фестивали. Тој е дипломиран професор по философија на Филозофскиот факултет и моментално студент на Катедрата за општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ при УКИМ во Скопје. Тој е автор на стихозбирките Беседење со неа (2021, Дата Песнопој) и Молитвени дискурси (2022, 2023 – второ, променето и дополнето издание, ПНВ Публикации) и на една изложба Црно под ноктите (2024, Култура Бета). Тој е основач на Здружението за афирмација на младинската култура „Култура Бета“, организатор на книжевните настани Поетска епизода и Клинци, фестивалски координатор на Филозофски филмски фестивал, член на извршниот одбор на Филозофското друштво на Македонија, член е на управниот одбор на Скопскиот поетски фестивал и дел е од тимот на Кликер Маркетинг. Има учествувано на повеќе поетски читања и интернационални фестивали (Стих у регији, Струшки вечери на поезијата, Поетска ноќ во Велестово, Скопски поетски фестивал, АртАреа…). Негови песни се објавени во домашната периодика и се преведи на српски јазик за книжевните списанија Блудни стих и Рукописи, на хрватски јазик за Поезија, списанието на Хрватското друштво на писатели и на англиски јазик за Selection from A New Birth of the Word (an Anthology of Macedonian Young Poetry) во издание на Струшките вечери на поезијата. Негови песни се застапени во антологиите „Македонска љубовна лирика“ (прир. Весна Мојсова-Чешишевска и Иван Антоновски, Матица македонска, 2024), „Ново раѓање на зборот: антологија на млада македонска поезија“ (прир. Весна Мојсова-Чепишевска и Иван Антоновски, ПНВ Публикации, 2023) и „Музика, сега и уште“ (прир. Владимир Мартиновски, Струшки вечери на поезијата, 2022). Во 2024 година ја добива наградата „Енхалон“ на Стушките вечери на поезијата.
**Текстот на Медиќ Лазаревски првично е објавен на сајтот на „Култура Бета“
***Мислењата изнесени во рубриката „Став“ се на авторите и ненужно ги рефлектираат позициите и уредувачката политика на Радио МОФ
