Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Новата министерка за образование и наука, Весна Јаневска во интервју со Радио МОФ најави измени во инклузивното образование во Македонија и јавна расправа за да се најде соодветно решение. Јаневска кажа дека на родителите на децата со атипичен развој во согласност со проценката од МКФ-службите ќе им се овозможи да одберат во какво училиште сакаат да учат, потенцирајќи ја потребата да постојат посебни училишта, кои пак пред само три години го сменија статутот и се трансформираа во ресурсни центри, т.е. Основни училишта со ресурсен центар (ОУРЦ).
Целта на промените во Законот за основно образование и повеќето правилници, беше сите деца да влезат и заедно да се инклудираат во редовното образование, без разлика на „попреченоста“. Истовремено ресурсните центри, т.е. претходните специјални или посебни школи, повеќе да не запишуваат ученици, туку да нудат ресурси, стручност и поддршка за да се развиваат редовните школи во инклузивна смисла. Воедно, преку проценка на Меѓународната класификација на функционирање, попреченост и здравје (МКФ) да се обезбедува Индивидуален образовен план, образовен асистент, или пак модифицирана програма – што значи можност за одење паралелно и во редовно и во ресурсно школо, ако тоа е потребно за детето. Истовремено, посебните паралелки станаа Центри за поддршка на децата со атипичен развој, додека во редовните школи почнаа да се формираат т.н. инклузивни тимови.
Школите досега имаа куп проблеми врз глава за да ја тераат инклузијата: недостасуваше едукација, компетенции, кадар, материјали, инфраструктура, додека МКФ-службите се соочуваа со проблеми со екипирање и достапност во сите региони. Затоа УНИЦЕФ често упатуваа критики за недостигот на државни средства за да може ваквиот систем „да застане на нозе“.
Според новата министерка, постојат деца кои се инклудирани во редовните паралелки, а нивни родители реагирале до МОН дека не чувствуваат корист од тоа дека нивното дете е вклучено во редовната паралелка.
„За децата со тешка интелектуална попреченост, а може да имаат и други видови на попречености, треба да постојат т.н. посебни училишта во кои децата ќе имаат поприродна средина за себе, односно со кого да комуницираат, со кого да се дружат, што де факто во редовните училишта го немаат“, посочи Јаневска.
Можеби е за изненадување, рече министерката, но одреден број на здруженија на родители, барале децата да им учат во посебни училишта, додавајќи дека тоа релативно брзо ќе се дефинира и ќе биде предмет на јавна расправа, по што сите измени ќе бидат вклопени во законите за основно, средно и средно-стручно образование.
Оттука, со цел да се вклучиме кон јавната расправа, Радио МОФ собра мислења и ставови од разни личности што имаат искуство, стручност, или на кој било начин се вклучени во инклузивното образование. Ги прашавме дали се потребни измени во инклузивното образование? Какви? Во кое поле? Што недостасува, што треба да се смени, одземе, додаде или подобри?
Еве ги нивните одговори:
Домника Кардула, активистка и мајка на дете со аутизам
Како мајка на дете со атипичен развој многу пати сум рекла дека куќа не се гради од кров. Кога се започна со применување на инклузивното образование нам ни се случи токму тоа. Основните училишта и образовниот кадар беа апсолутно неспремни. Можноста дека ученикот со атипичен развој ќе посетува настава со асистент целосно го „ослободи“ од било каква одговорност и грижа наставниот кадар. Они се потпираат на асистентите, а кога ќе треба да се помогне одговорот е „не знаеме како“! И да, донекаде се во право. Никој не ги обучил како, но да бидеме искрени најголемиот дел од нив и не сакаат и инсистираат дека местото на овие ученици е во специјални училишта.Моето искуство вели дека инклузивно образование мора да има и дека може да се остави на родителите во консултација со стручните служби ако детето е апсолутно невозможно од здравствени причини да посетува редовна настава да има друг избор. Никој нема право да му ја одземе можноста на детето да се пронајде себе си, да го пронајде тоа за што е надарено, да се социјализира и да се вклопи во средината. Тоа што моето дете беше во средина со деца со типичен развој многу и’ помогна во делот на социјализцијата што беше и наша примарна цел. Таа беше одлично прифатена од своите соученици, за разлика од некои родители.
Е сега, друга тема е како сме ние спремни! Факт е дека сега сме поспремни од годините што минаа и дека имаме некакво искуство! Дали е доволно? Не е секако. Имаме уште многу работа пред нас. Кога родителите посочуваат надлежните треба внимателно да слушаат затоа што тоа го говорат од искуство. Родителите велат дека не е решение да се има еден асистент на неколку деца со атипичен развој! Не е решение да асистентите (оние кои се доделуваат преку проекти и преку општини) да се платени само за 4 часа! Што ако детето сака и има капацитет да ги седи сите 7!?
Треба да се стипендираат идните дефектолози, логопеди, психолози, социјални работници, сите оние стручни работници кои се инволвирани во стручните служби бидејќи се дефицитарни. Не е решение да се направи сензорна соба (многу спомнувана во последно време) без да има обучен кадар да работи таму! Мора образовниот кадар и инклузивниот тим да се обучуваат сериозно. Семинар од 3 дена не помага никому! Не е дозволиво да се има аситенти во основно образование, а да се нема во средно!
Проблеми има тоа е сигурно, но да се навраќаме не наративот дали децата со атипичен развој треба да се вклучени во инклузивно образование е дегутантно и безобразно!
Горан Петрушев, раководител на Служба за функционална проценка на деца и млади (МКФ), претседател на Сојузот на специјални едукатори и рехабилитатори
Во однос на најавите за враќање на посебните училишта, за тоа треба да се направи промени во закон. Значи, Законот за основно образование е јасен во тој дел. Сите ученици се запишуваат во исти училишта, а поддршката е различна. Ако родителот сака неговото дете поголемиот дел од образованието да го поминува во основно училиште со ресурсен центар (ОУРЦ), тоа е можно и сега, преку модифицираната програма. Може два денови, или четири денови во неделата да биде во ресурсниот центар, или ако е потребно и над 90% од вкупната настава. Ако детето таму добива подобри услови, или на детето му е тешко да се вклучи во наставата, родителот не е ограничен. Децата или родителите не се обесправени. Но, веројатно, дел родители не се запознаени со ваквите можности и затоа се одредени реакции и барања.Сметам дека ова е враќање еден чекор назад на системот. Зошто тоа би го правеле, кога тоа веќе тоа го имаме? Делот што ученикот преку модифицираната програма би ја следел во основното училиште со ресурен центар (ОУРЦ), тој дел се дефинира преку инклузивниот тим во редовното школо, каде учествува и ОУРЦ, родителот и проценката на детето (преку МКФ). Со тоа, ќе се дефинира во колкав дел му е потребно за негова едукација и развој, според можности, функционалност и потенцијали.
Тоа е она што го имаат развиените системи, пример, можност неколку часови во редовното училиште да следи музичко, физичко, јазик, компјутери, т.е. она што му оди. Додека другиот дел со вештините да го следи во ресурсниот центар. Затоа беше поставена и модифицираната програма.
Фото: Радио МОФ
Постојат дискусии низ јавноста, со настојувања дека „во други земји постојат специјални училишта“. Да, но, колку што знам и таму се менуваат работите. Пример, екипа сега беше во Австрија, таму веќе 83% од децата се вклучени во редовните училишта.
Зошто редовните училишта да не бидат природната средина за децата? Зошто да не се дружат со другите деца? Со врсниците од школо, улицата, маалото? Дали за овие деца треба да обезбедуваме посебно дружење!? Во школи што се надвор од местото на живеење? Значи, тоа е пак сегрегација, исклучување. Дополнително, може пак да претстставува аргумент за некои училишта да ја продолжат дискриминацијата врз децата со попреченост. Ќе речат „ние немаме услови, немаме кадар“, па по линија на помал отпор на посебните родители, или петиција на други загрижени родители – да ги отфрлат децата од својата настава.
Редовните школи треба да се развиваат, инаку, правиме спротивно на инклузијата. Овој систем моментално води кон градење капацитети, знаења, соодветни буџети, екипираност. Не може системот да се остави „да плови сам по себе“, мора континуирани вложувања.
Од споменатата јавна расправа (н.з. на министерката), треба да се види што ќе се добие, а што ќе се изгуби. Ние стоиме на располагање со нашата стручност. Во меѓувреме, тимовите на МКФ мора да работиме согласно постојните закони и правилници. Ако има измени, ние ќе работиме по таквите измени.
Билјана Димитрова, активистка, уметница, едукаторка, дел од „Колектив Ветерница“ и „Партизанска штампа“
Пред се’, на инклузивното образование во Македонија му треба едукација. Односно, едукација на професорите, оние што директно работат со децата. Сметам дека кризата што се случува на сите нивоа во општеството најмногу има штети по образованието. Во моето искуство, децата повеќе се прилагодуваат на специфичните другарчиња отколку што тоа го прават учителите. За жал, сум била соочена со ситуации каде сум морала да се борам, пример, за во стручно училиште, во уметничко училиште, за да бидат примени деца со специфичности, бидејќи се смета дека уметноста им припаѓа само на „нормалните“.За мене тоа беше поразително и како член на ова општество, но и како едукатор што работи со деца со атипичен развој. Од таквиот момент сфаќам дека навистина постои празнина, големо незнаење кај професорите. Не можат да ги стигнат сите нивоа на развој на современото општество за да работат практични техники со децата, а пак кога се работи за деца со специфичности, тогаш се држат до традиционални техники и начини, што прави огромна штета на образованието на децата.
Значи, потребна е едукација, посветеност, специјален кадар. Недостасува кадар што во училиштата постојано ќе работи со професорите. Кадар што ќе биде достапен за консултации, пристутен на часовите, да прави поинакви работилници, ќе ги образува професорите и ќе дава нови методи на учење, алатки преку игра, преку емпатија, солидарност. Да не зборувам за алатки од областа на театарот, прошетки во природа итн. Воопшто една постојана едукација, тренинг, можност за консултација, постојано отворање прашања. Ова е жива материја, ние не можеме да речеме „еј, го поставивме инклузивното образование“ и… толку. Секое дете само по себе е специфично, секое дете е свој универзум, во кој преку работата со него/неа, може да се стигне до некои нови прашања, предизвици, насоки што конкретно треба да се направи. Оваа жива материја треба да се преиспитува и да бидат присутни различни лица, професионалци, дефектолози, логопеди, психолози, социјални работници…
Се соочуваме со толку многу општествени трауми на сите нивоа, што во една ваква консталација инклузивното образование не е можно. Пред се’, поради таа кратка едукација и неможност на професорите да одговорат на предизвиците на современото, плус на инклузивното образование.
Ја разбирам страната на родителите за посебни училишта каде посебно ќе им се посвети внимание на децата. Токму заради сите наведени аспекти. Во редовните школи не може да им се посвети внимание, се споменува некаде дека „децата ја кочат работата“ итн. Навистина, тешко е со класичното образование, кога веќе не сме направиле измени тоа да го направиме инклузивно и да одговара на потребите.
Но, сепак, сметам дека постојаните промени, на пет години – никаде не не’ водат. Ако сме фатиле еден пат и сме рекле дека ќе биде инклузивно образование и сите кренале рака „ЗА“, ајде тогаш да направиме тоа да профункционира. Освен со овој кадар, плус со образовни асистенти, плус неформално образование, поголема актуелизација… Постојат и дневни центри, но треба нивна поголема активација, достапност, да се прават и нудат други неформални содржини, вметнување на уметноста како алатка преку која специфичните деца нешто ќе научат. Навистина и од областа на математика, од областа на историја и сл.
Но, прекинување на едно што е почнато, а го менуваме на секои 5-10 години, така не правиме добро ниту за нас, ниту за општеството, ниту за некаков континутет. Затоа што и вака како што е поставено, инклузивното образование треба да се ревидира, да се дополни, надгради, за да може да функционира. Ништо не правиме ако речеме „пу-пу не важи, па ајде одново“. Пак ресурсите ги ставиме на друго место, а стекнатите знаења, последици, поуки – пропаѓаат во вода, ако почнеме се’ од почеток.
Она што е многу важно, кога децата во училиштата се соочуваат со различни деца од нив – стануваат посензибилизирани. Кога има дете што е различно – стануваат посвесни како да станат поемпатични, повеќе да се дружат и си помагаат. Така се развива една важна нишка за да опстоиме во општеството, а тоа е преку другиот, различниот, да почувствуваме како е да сум различен, што можам да направам за да биде подобро за сите? А, што не можам да направам и треба да прифатам?
Инклузивниот хор/група на „Колектив Ветерница“, фото Радио МОФ
Плус, постојано треба да се надградува едукацијата и кај родителите, кај медиумите, сите инволвирани, сите треба да поминуваат ниво на едукација, солидарност, споделување на проблемите со кои се соочуваат. Бидејќи, во ова брзо општество, само ни е важно да „пројдат“ децата низ образование? Што после? Да ги затвориме дома?! Kај децата со специфичности ритуалите се градат низ училиштето и текот на животот. Не можеме тоа дете, ако претходно не било навикнато да има некакви активности, социјализација, што може да очекуваме кога ќе заврши училиште? После се’ тоа предизвикува анксиозност, болка кај родителите, менување на рутината и невоспоспоставување реален однос што точно можеме да очекуваме.
Така што, сметам дека нагли промени, менување на цел структурен систем – не може да дадат резултати. Треба увид што недостасува, што треба да се направи, да се ангажираат луѓе кои навистина сакаат да работат, на повеќе нивоа, а не само флоскули дека „нешто правиме“. Само тоа може да донесе потребни резултати во образованието.
Кристијан Лазарев, активист, специјалист и застапник за пристапност, дел од „Отворете ги прозорците“
Дали се потребни промени во инклузивното образование? Апсолутно! Базирано на моето лично дведецениско искуство, прво како ученик со попреченост кој помина и низ клупите во редовното и во посебното образование, а сега и како студент со попреченост, промени апсолутно се потребни и ќе бидат потребни сѐ дури креаторите на политиката на инклузивното образование не ги разберат вистинските потреби на учениците со попреченост и нивните родители, како и ресурсите и капацитетите на државата и поставеноста на нашиот воспитно-образовно-рехабилитациско-згрижувачки систем. Да, овој систем не постои во моментов, но промените што им се потребни на учениците со попреченост се во насока на креирање на овој систем, а не само кон враќање на претходниот систем од 20-тиот век, со поделба на редовно и посебно образование. Со правењето на таа „промена“ само ќе се продолжи статус кво ситуацијата без вистински да се подобрат нештата што ги имаше влошено промената во 2019-тата, а беа лоши и претходно.Каква да биде промената на системот за да одговара на потребите на учениците со попреченост? По мене, системот треба да изгледа вака: Посебните паралелки до 2019-тата, сега наречени центри за поддршка во учењето се место каде што се потребни најголеми промени, затоа започнувам и со нив. Овие центри треба да бидат носители на новата инклузија на децата со попреченост, а не посебните училишта, кои се околу 10 на број и повеќето сместени во Скопје. Јас бев едно од малкутемина среќни деца чии родители можеа да се преселат од внатрешноста во Скопје за да не бидам одделен од нив додека учев, но мнозинството мои соученици ја немаа таа среќа и живееја во интернати, одејќи си дома само неколку пати по полугодие. Ова не е природна средина за децата, така што комплетно воскреснување на посебните училишта од пред 2019-тата е лошо за децата со попреченост. Тврдам! Наместо тоа Центрите за поддршка во учењето/посебните паралелки треба да се зголемат во број (најмалку по 1 таква во секој град), да може секое дете на крајот од денот да е со своите родители.
Посебните училишта што во 2019-та се преименуваа во основни училишта со ресурсен центар (ОУРЦ) треба да може да запишуваат нови ученици и во иднина, како што мисли и министерката, но, овие училишта треба да претрпат сериозни реструктруирања во работата и во кадарот за да одговараат на новиот подобар систем за учениците со попреченост.
Тие да запишуваат ученици само од локалната средина (да немаат интернати и интернатско сместување освен по исклучок), во овој поглед би функционирале како и Центрите – со едукативна, рехабилитациска и згрижувачка функција за ученици со попреченост.
Мултифункционален центар во Кисела Вода, фото: Радио МОФ
Но, овие училишта мора и треба да го зајакнат нивниот дел во обезбедување ресурси, и тоа би го правеле поделени според сегашна специјалност.
Под А: Училиштето за ученици со оштетен вид заеднички со Институтот за специјална едукација и рехабилитација да ги создава идните кадри што ќе бидат специјални едукатори за работа со ученици и лица со оштетен вид.
Под Б: Училиштата за ученици со оштетен слух исто така да запишуваат ученици од локалната средина со исклучок поради тоа што глувите лица функционираат како супкултура во македонското општество да имаат можност и за интернатски престој за оние ученици што го сакаат тоа.
Под В: Училиштата со ресурсен центар на ученици со интелектуална попреченост и аутизам и други попречености исто така да запишуваат само ученици од локалната средина, но и да ги развиваат нивните ресурсни делови.
Од каде ресурси за сето ова? Сметам дека државата може со посериозна реорганизација на постоечките ресурси (човечки и финансиски), без потреба од дополнителни средства, да го спроведе сето тоа од погоре што го предлагам. Со тоа што, Дневните центри за деца со попреченост до 18 години ќе се укинат / трансформираат – вработените во нив ќе се прераспределат како вработени во гореспоменатите центри и нивната згрижувачка функција ќе се вклучи во рамки на тие центри.
Комисиите за проценка на функционалноста да се укинат во целост – овој нефункционален систем на функционална проценка задолжително да се укине бидејќи не дава никакви функционални резултати, наместо трошење пари на тоа професионалците вработени во оваа комисија да станат дел од вработените во погореспоменатите Центри за едукација, рехабилитација и згрижување.
Кристијан Лазарев со свое излагање на ENGAGE YOUTH / фото: Радио МОФ
Образовните асистенти кои се околу 800 во моментов, а не стигнуваат да ги покријат сите деца на кои им е потребна нивната асистенција, може да бидат распределени со работа во овие центри, со можност дури и за редукција на сегашната бројка ако така покажат анализите. Родителите на децата со попреченост ќе знаат дека нивните деца се згрижени и ги добиваат рехабилитациско-едукативните услуги во самото училиште што е во близина на нивниот дом.
Ќе има економски бенефит и од продуктивноста на самите деца со попреченост. Имено, кога ќе пораснат и ќе дојдат на моја возраст, ќе работат, заработуваат и ќе плаќаат даноци, како што правам јас сега, бидејќи ќе имаат поквалитетно образование и ќе ги имаат потребните вештини за самостојно живеење, со што на долг план државата ќе добие дополнителна работна сила, што е сѐ помалубројна изминативе години.
Треба ли нешто друго да се промени? Треба! Институтот за специјална едукација и рехабилитација и наставните програми што таму се изучуваат. Во моментов таму дипломираат и магистрираат мои драги пријатели со звања магистри по оштетен вид, оштетен слух, аутизам итн., а не го знаат брајовото писмо, не знаат знаковен јазик или видови алтернативна и аугментативна комуникација. Сметам дека потребно е на овој институт да се напушти медицинското гледиште врз попреченоста (преку укинување на медицинските предмети што се изучуваат) и да се замени со функционално гледиште на попреченоста.
Целата анализа на Кристијан Лазарев, ТУКА.
Лорета Андреевска, директорка на Основното училиште со ресурсен центар „Иднина“
Во однос на најавените измени, досега се’ уште не сме повикани на консултации, иако располагаме со многу информации, знаења, искуство. Постојат родители кои сакаат децата да им доаѓаат кај нас, меѓутоа колку им е јасно што всушност бараат? Дали бараат да следат еднаш, два пати, три пати во неделата (преку модифицирана програма), или детето навистина да им оди во посебно училиште? Прочитавме дека евентуално ќе се менува и законот? Мора да се знае дека сите ресурсни центри различно се движиме со капацитети и со услуги. Можеби дел од родителите, кои ги потегнуваат промените, бараат да доаѓаат на индивидуална поддршка, за која некои ресурсни училишта немаат полн капацитет. Пример, во Велес (ОУРЦ „Маца Овчарова“) немаат простор, тие се со еден ходник и со помалку кадар, во спротивно ќе се развиваат и во тој сегмент.Дали изготвувачите на измените имаат познавање за се’ она што го имаме направено, но и што сега правиме? Или, ова доаѓа само од потешкотиите кои произлегуваат од инклузијата? Жалби од наставници, родители на деца со и без попреченост? Потребно е големо истражување, пред да се направат било какви измени.
Зошто? Затоа што не се сите целосно запознаени со процесот. Пример, до ден денес имаме состаноци со редовните училишта со директори, стручни служби и родители (н.з. инклузивни тимови). Но, на нив недостасува дел од тимот, иако треба да направат акциски план согласно договорот за соработка. Некои не знаат да го почитуваат. Не знаат да го пополнат. Некои воопшто не сакаат да го разберат процесот.
Имаме и отпор кај наставници, кои не сакаат да работат со дете со попреченост. Имаме отпор кај родители на децата со типичен развој (н.з. некои бараат да се отпишат децата со атипичен развој од школите каде учат нивните типични деца). Имаме разен отпор во училиштата. А, доколку образовниот асистент не е тука, детето има право да оди на училиште, па макар и колку-толку што ќе издржи. Ресорсното министерство мораше да притисне и да разјасни некои недоумници меѓу инволвираните страни.
Ова е чувствителен момент за сите. Од друга страна, донесени се законски, подзаконски акти, правилници. Задолженијата за сите вклучени се јасни. Значи, постои незаинтересираност, не би рекла неинформираност. Ние лично многу напреднавме и во однос на обуки, разработка на овој инклузивен процес, во се’. Како модел на училиште досега на инклузијата одговоравме и со две смени. Но, пак ќе речам, не се сите со еднаков капацитет, бидејќи е важна и средината. Не е исто Ново Село, Велес или Скопје.
Можеби требаше да се почека година-две, да „легнат“ работите, за да се навикнеме како да функционираме, па да го видиме исходот. Можеби е избрзана одлука, многу е рано, меѓутоа, мора да се размислува и за спроведување на инклузијата. Потписници сме на Конвенција за права на децата. Значи, не е тоа дали ние како земја „сакаме“ или „не сакаме“, туку постои меѓународен договор што сме се обврзале да го спроведуваме. Мораме да мислиме и за недискриминација на децата, на заедништвото.
Од настанот „Повторно заедно“ во Градскиот парк во Скопје
Секое дете е индивидуа, секое училиште е индивидуа. Не е едноставен процесот, затоа треба да се размисли, темелно и аналитички. Постојат и други држави, со други системи на образование, но зависи од која држави би ја земале како пример/паралела? Различни се условите: финансиски, просторни и кадарни. Ако го земеме финансирањето на ресурсните центри, ние се’ уште се финансираме по паралелка, а паралелките ни се намалуваат. Oд друга страна, се зголемуваат децата што доаѓаат за индивидуална поддршка, додека нас не не’ плаќаат по ученик.
Друго, треба да се види кои редовни училишта не пријавуваат број на деца со попреченост до МОН, а МОН е должно секоја година да издвојува средства за оваа намена. Исто така, дали општините им ги даваат средствата, за да се направат инклузивни услови и зафати? Ако родителите сакаат детето да оди во редовно училиште, секако имаат право, но дали е тоа подготвено? МОН треба да се занимава училиштата да бидат подготвени, затоа што ако три деца сакаат во посебно, останатите нема да сакаат.
Но, истовремено, не можеме да кажеме дека се целосно неподготвени. Инклузијата стартуваше уште од 1998 година. Постојат кадри, но, факултетот не ги подготвува, иако сега почнаа да доаѓаат тука (во ОУРЦ) на пракса. Меѓутоа, дефектолозите не ги подготвува согласно новиот закон и новата улога на ресурсните центри. Тие учат по стари методи како за во посебно училиште. Значи, потребно е да се смени програмата. Ако тој еден дефектолог (специјален едукатор), ако специјализација му се даде за работа со предучилишни деца, или за работа по АБА метода, или на практични вежби – тогаш јас имам готов, подготвен кадар. Немаме потреба државата да дава пари за професионален развој.
Јасмина Трошанска, специјална едукаторка и професорка, дел од „Сината светулка“
Сите информации кои ги имаме за состојбата на инклузивното образование, засега се засноваат на лични искуства, новинарски натписи и размислувања на стручните лица. Впечатокот е дека не функционира инклузијата во образованието, но за да можеме ефикасно да креираме акционен план и да не губиме време кое не чини многу, потребно е да се направи добра стручна анализа на сето она што се случуваше. Анализата ќе даде точни показатели што треба да се промени, каде, како и колку време и средства ќе бидат потребни. Кога ќе се има акционен план и временска рамка, потребно е да се ангажираат соодветни стручни лица кои се докажани во оваа проблематика-искуство во науката и праксата и сериозно ќе пристапат кон решавање на проблемите во најбрз можен рок.Во моето 20-годишно теоретско и практично искусто, кај нас и на меѓународен план, имам видено различни примери на успешно образование на децата со попреченост, посебно на децата со интелектуална попреченост и со нарушувања од спектарот на аутизам. Секаде постојат редовни и посебни училишта или посебни паралелки. Постојат и центри за секојдневно згрижување. На оваа тема може многу да се зборува, јас не би сакала да го трошам времето, да критикувам и да барам што не е добро, туку би се насочила на тоа што би можело да се направи. Јас би започнала со истовремено интервенирање во сите сегменти.
Реорганизацијата треба да помине низ просторни промени, промена на задачите на работа, опремата и на човечките ресурси. На почеток, воведување на стандарди за дијагностика (превод, стандардизирање на протоколи и тренинг на стручни лица преку факултетите). Потоа, предучилишно образование за децата со попреченост на возраст од 4-6 години и поддршка на родителите – период за проценка и стекнување на основни вештини-тоалетен тренинг, социјални вештини, вештини за самопомош и задолжителен развој на комуникативните вештини (во рамките на детските градинки).
Пред да се запише детето на училиште: Точна дијагноза (дијагноза според стандардни протоколи-без „почитување на желбата на родителите“). Точна проценка за јаките страни и јасни препораки за работа кои ќе се евалуираат еднаш годишно од соодветни стручни лица).
Во однос на основното училиште: Децата со задоволително ниво на функционалност да посетуваат редовно училиште каде во училницата ќе има максимум 20 деца и до 5 деца со попреченост, еден наставник и еден образовен асистент – специјален едукатор и рехабилитатор кој ќе му помага на наставникот и ќе работат заедно – истовремено. Децата со умерена и значително отежната функционалност да посетуваат посебно основно училиште/посебни паралелки. Посебните училишта постојат секаде во светот и секако дека треба да се обноват и во нив да се применуаваат соодветните научно докажани методи за работа.
Задолжителна контрола од соодветни стручни лица кои ќе ја проценуваат работата на специјалните едукатори и рехабилитатори и напредокот на детето. Доколку детето не напредува тогаш да се пристапи со давање на обука на специјалниот едукатор во однос на вештините за работа и соодветното планирање.
Илустративно фото
Децата кои ќе ги посетуваат посебните училишта треба да добијат можности за максимален развој на вештините кои ги имаат. Во посебните училишта треба да се промени на планот и програмата. Односно, да се воведе планирање засновано на цели во кое ќе се проценат вештините, ќе се одредат целите и според содржини кои веќе постојат ќе се направат планирања за часовите соодветни на вештините на секое дете.
Во однос на просторните услови, училиштата да се направат достапни и соодветни на потребите на сите деца со попреченост. Исто така, да има реорганизација на ресурсите и адаптација на училиштата или посебните паралелки според потребите на учениците- училиште за деца со моторни потешкотии, училиште за деца со комуникативни проблеми. Потребни се и дополнителни човечки ресурси: логопеди, физиотерапевти, лица кои се обучени да планираат и работат со деца со аутизам.
За средното училиште, учениците кои посетувале редовно основно училиште можат да одберат дали ќе одат во редовно или во посебно училиште. Проценка на јаките страни и запишување во соодветно средно училиште каде детето ќе стекне вештини за вработување.
За посебното средно училиште: негова реорганизација со нови програми соодветни на новите трендови на професии (постојат одлични примери на училишта со кои би можеле да соработуваме и да ни помогнат во овој домен). Понатаму, индивидуални програми за развој на вештини, развој на социјални претпријатија во рамките на средното посебно училиште каде учениците ќе можат да се обучат за работа, но и комуникација со компании и нивна стимулација да ги вработат лицата со попреченост.
Бојан Шашевски
-
Ka ende shumë për të bërë dhe mësuar rreth arsimit gjithëpërfshirës
Ministrja e re e Arsimit dhe Shkencës, Vesna Janevska në intervistë me Radio MOF paralajmëroi ndryshimeve në arsimin gjithëpërfshirën në Maqedoni dhe debat publik që të gjendet zgjidhje adekuate. Janevska tha se, prindërve të fëmijëve me zhvillim atipik në përputhje me vlerësimin nga shërbimet të KNF do t’u mundësojë të zgjedhin në cilën shkollë duan të mësojnë, duke potencuar nevojën e ekzistimit të shkollave të posaçme, të cilat para vetëm tre viteve e ndryshuan statusin dhe u transformuan në qendra të resurseve, përkatësisht shkolla fillore me qendra të resursve.
Qëllimi i ndryshimeve në ligjin për arsim fillor dhe në shumicën e rregulloreve ishte që të gjithë fëmijët të hyjnë dhe së bashku të inkuadrohen në arsimit e regullt, pavarësisht “pengesave”. Njëkohësisht, qendrat për resurse, përkatësisht shkollat paraprake speciale apo të posaçme, më të mos regjistrojnë nxënës, por të ofrojnë resurse, profesionalizëm dhe mbështetje që të zhvillohen shkollat e rregullta në aspektin gjithëpërfshirës. Njëkohësisht, përmes vlerësimit të Klasifikimit Ndërkombëtar të Funksionimit, nevojave të veçanta dhe shëndetit (KNF) të sigurohet plan individual i arsimit, asistent arsimor ose program i modifikuar – që do të thotë mundësi për të shkuar paralelisht edhe në shkollë të rregullt edhe të resurseve, nëse ajo është e nevojshme për fëmijën. Njëkohësisht, paralelet speciale u bënë Qendra për mbështetje të fëmijëve me zhvillim atipik, derisa në shkollat e rregullta filluan të formohen të a.q. ekipe gjithëpërfshirëse.
Shkollat deri më tani kanë pasur një sërë problemesh që të realizojnë arsimin gjithëpërfshirës: mungonte edukim, kompetenca, kuadër, materiale, infrastrukurë, derisa shërbimet e KNF-së përballeshin me probleme me ekipimin dhe qasjen në gjithë rajonet. Për këtë UNICEF shpesh drejtonin kritika për mungesë të mjeteve shtetërore që një sistem i tillë të mund “të rrijë në këmbë”.
Sipas ministres së re, ka fëmijëve që inkuadrohen në paralelet e rregullta, ndërsa prindërit e tyre kanë reaguar në MASH se nuk ndjejnë dobi nga fakti që fëmija i tyre është futur në paralele të rregullt.
“Për fëmijët me pengesa të rënda intelektuale, por mund të kenë edhe lloje të tjera të pengesave, duhet të ekzistojnë të a.q. shkolla të posaçme në të cilat fëmijët do të kenë mjedise më të natyrshme për vete, përkatësisht me këtë të komunikojnë, me kë të shoqërohen, që de facto nuk e kanë në shkollat e rregullta”, theksoi Janevska.
Ndoshta është për befasi, tha ministrja, por një numër i caktuar i shoqatave të prindërve, kanë kërkuar që fëmijët të mësojnë në shkolla të posaçme, duke shtuar se ajo do të definohet relativisht shpejtë dhe do të jetë objekt i debatit publik, pas çka të gjitha ndryshimet do të inkorporohen në ligjet për arsim fillor, të mesëm dhe të mesëm-profesional.
Prandaj, për t’iu bashkuar diskutimit publik, Radio MOF mblodhi mendime dhe pikëpamje nga njerëz të ndryshëm që kanë përvojë, ekspertizë ose janë të përfshirë në ndonjë mënyrë në arsimin gjithëpërfshirës. I pyetëm nëse duhen ndryshime në arsimin gjithëpërfshirës? Çfarë lloj? Në cilën fushë? Çfarë mungon, çfarë duhet ndryshuar, hequr, shtuar apo përmirësuar?
Ja përgjgijet e tyre:
Dominika Kardula, aktiviste dhe nënë e një fëmije me autizëm
Si nënë e një fëmije me zhvillim atipik kam thënë shumë herë se shtëpia nuk ndërtohen nga kulmi. Kur filloi zbatimi i arsimit gjithëpërfshirës, neve na ndodhi pikërisht kjo. Shkollat fillore dhe kuadri arsimor ishin absolutisht të papërgatitur. Mundësia se nxënësi me zhvillim atipik do të ndjekë mësim me asistent e “liroi” tërësisht nga çfarëdo lloj përgjegjësie dhe kujdesi kuadrin mësimdhënës. Ata mbështeten te asistentët dhe kur kanë nevojë për ndihmë, përgjigja është “nuk dimë si”! Dhe po, deri diku kanë të drejtë. Askush nuk i ka trajnuar si, por të jemi të sinqertë, shumica e tyre nuk duan dhe këmbëngulin që këta nxënës të jenë në shkolla speciale.Përvoja ime flet se, arsim gjithëpërfshirës duhet të ketë dhe se mund t’i lihet prindërve në konsultim me shërbimet profesioniste nëse fëmija e ka absolutisht të pamundur për arsye shëndetësore të ndjekë arsim të rregullt të ketë zgjidhje tjetër. Askush ska të drejët t’ia marrë mundësinë fëmijës të gjejë veten, të gjejë atë për të cilin është i talentuar, të socializohet dhe të përshtatet me mjedisin. Fakti që fëmija im ishte në një mjedis me fëmijë me zhvillim tipik i ndihmoi shumë në pjesën e socializimit që ishte edhe qëllimi ynë kryesor. Ajo u pranua shumë mirë nga bashkënxënësit e saj, për dallim nga disa prindër.
E tani, është temë tjetër se si jemi gati ne! Është fakt se tani jemi më të përgatitur nga vitet e kaluara dhe se kemi një lloj përvoje! A është e mjaftueshme? Nuk është kuptohet. Kemi edhe shumë punë para nesh. Kur prondërit theksojnë, kompetentët duhet të dëgjojnë me kujdes sepse atë e flasin nga përvoja. Prindërit thonë se nuk është zgjidhje të ketë një asistent për disa fëmijë me zhvillim atipik! Nuk është zgjidhje që asistentët (ato që ndahen përmes projekteve dhe komunave) të paguhen vetëm për katër orë! Çka nëse fëmija dëshiron dhe ka kapacitet të rrijë në të gjitha 7 orët!?
Defektologëve, logopedëve, psikologëve, punonjësve social të ardhshëm dhe gjithë atyre punonjësve profesionisht që janë të përfshirë në shërbimet profesioniste duhet t’u jepen bursa, sepse janë profesione deficitare. Nuk është zgjidhje të bëhet dhomë senzorësh (shumë e përmendur kohët e fundit) pa pasur kuadro të trajnuar aty! Kuadri arsimor dhe ekipi gjithëpërfshirës duhet të trajnohen seriozisht. Një seminar prej tre ditësh nuk i ndihmon askujt! Nuk është e pranueshme të ketë asistentë në arsimin fillorë ndërsa në atë të mesëm të mos ketë!
Probleme ka ajo është e sigurt, por le të kthehemi pas, rrëfimi nëse fëmijët me zhvillim atipik duhet të përfshihen në arsimin gjithëpërfshirës është i neveritshëm dhe i pahijshëm!
Goran Petrushev, udhëheqës i Shërbimit për Vlerësimin Funksional të Fëmijëve dhe të Rinjve (ICF), kryetar i Sindikatës së Edukatorëve Specialë dhe Rehabilitatorëve
Në lidhje me paralajmërimet e kthimit të shkollavespeciale, për këtë duhet të bëhet ndryshim i ligjit. Do të thtoë, ligji për arsim fillor është i qartë në atë pjesë. Të gjtihë nxënësit regjistrohen në shkolla të njëjta, ndërsa mbështetja është e ndryshme. Nëse prindi dëshiron që fëmija i tij pjesën më të madhe të arsimit ta kalojë në shkollë fillore me qendër të resurseve, ajo është e mundur edhe tani, përmes programit të modifikuar. Mundet dy ditë, apo katër ditë në javë të jetë në qendër të resurseve, apo nëse nevojitet edhe mbi 90% nga mësimi i përgjithshëm. Nëse fëmija aty ka kushte më të mira, apo nëse fëmija e ka të vështirë të kyçet në mësim, prindi nuk është i kufizuar. Fëmijëve apo prindërve nuk u mohohet e drejta. Por, me siguri një pjesë e prindërve nuk janë të informuar me këto mundësi dhe për këtë ka reagime dhe kërkesa të caktuara.Unë e konsideroj këtë si një hap prapa në sistem. Pse ta bëjmë këtë kur e kemi tashmë? Pjesa që nxënësi përmes programit të modifikuar do ta ndiqte në shkollën fillore me qendër të resurseve, ajo pjesë përcaktohet përmes ekipit të gjithëpërfshirjes në shkollën e rregullt, ku qendra e resurseve, prindi dhe vlerësimi i fëmijës marrin pjesë gjithashtu. Me këtë do të përcaktohet se sa i nevojitet edukimit dhe zhvillimit të tij, sipas mundësive, funksionalitetit dhe potencialeve.
Kjo është ajo që e kanë sistemet e zhvilluara, për shembull, mundësi që disa orë në shkollën e rregulltë të ndjekë muzik, fizikë, gjuhë, kompjuterë, përkatësisht atë që i shkon. Derisa pjesën tjetër me aftësitë e ndjek në qendrën e resurseve. Për këtë u vendos edhe programi i modifikuar.
Ka debat në opinion, me këmbëngulje se, “në vende të tjera ka shkolla speciale”. Po, por me sa e di edhe ato po ndryshojnë gjërat. Për shembull, një ekip tani ishte në Austri, aty veç më 83% e fëmijëve janë të kyçur në shkollat e rregulta.
Pse shkollat e rregullta të mos jenë mjedisi i natyrshëm për fëmiëjt? Pse të mos shoqërohen me fëmijët tjerë? Me moshatarët nga shkolla, rruga, lagjja? A duhet për këta fëmijë të sigurojmë shoqërim special!? Në shkolla që janë jashtë vendit të banimit? Pra kjo është sërish segeregacion, përjashtim. Përveç kësaj, mund të paraqesë argument që disa shkolla ta vazhdojnë diskriminimin ndaj fëmijëve me nevoja të veçanta. Do të thonë “ne nuk kemi kushte, nuk kemi kuadër”, kështu që në linjën një rezistence të vogël nga prindër të veçantë, ose një peticion nga prindër të tjerë të shqetësuar – t’i refuzojnë fëmijët nga mësimi i tyre.
Shkollat e rregullta duhet të zhvillojet, në të kundërtën, e bëjmë të kundërtën e inkluzivitetit. Ky sistem momentalisht çon drejt ndërtimit të kapacitetebve, njohurive, buxheteve adekuate, ekipimit. Sistemi nuk mund të lihet të “lundrojë në vetvete”, duhen investime të vazhdueshme.
Nga debati publik i përmendur, duhet parë se çfarë do të fitohet dhe çfarë do të humbasë. Jemi në dispozicion me profesionalizmin tonë. Ndërkohë, ekipet e KNF-së duhet të punojnë sipas ligjeve dhe rregulloreve aktuale. Nëse ka ndryshime, ne do të punojmë sipas këtyre ndryshimeve.
Biljana Dimitrova, aktiviste, artiste, edukatore, pjesë e “Kolektiv Veterniva” dhe “Partizanska shtampa”
Arsimit gjithëpërfshirë në Maqedoni para së gjithash i duhet edukim. Përkatësisht, edukim të profesorëve, ata që punojnë direkt me fëmijët. Vlerësoj se kriza që ndodhë në të gjitha nivelet në shoqëri ka më shumë dëme në arsim. Në përvojën time, fëmijët përshtaten më shumë me moshatarët specifik sesa me arsimtarët. Fatkeqësisht, jam përballur me situata ku më është dashur të luftoj, për shembull, për në shkollë profesionale, në shkollë artistike, që të pranohen fëmijë specifik, sepse vlerësohet se arti u takon vetëm personave “normal”.Për mua ishte shkatërruese edhe si anëtar i kësaj shpqërie, por edhe si edukatore që punon me fëmijë me zhvillim atipik. Nga një moment i tillë kuptoj se ekziston me të vërtetë zbrazëtirë, padijeni e madhe te profesorët. Nuk mund t’i arrijnë të gjitha nivelet e zhvillimit të shoqërisë bashkëkohore që të punojnë teknika praktike me fëmijët, ndërsa kur punohet për fëmijë specifik, atëherë i përmbahen teknikave dhe mënyrave tradicionale, që i shkakton dëm të madh arsimit të fëmijëve.
Do të thotë nevojitet edukim, përkushtim, kuadër specifik. Mungon kuadër që do të punojë vazhdimisht në shkolla me profesorët. Kuadër që do të jetë i qasshëm për konsultime, prezent në orë, të bëjë punëtori më ndryshe, do t’i arsimojë profesorët dhe do të jap metoda të reja të mësimit, veglave përmes lojës, përmes empatisë, solidaritetit. Të mos flasë për vegla të fushës së teatrit, shëtitje në natyrë etj. Në përgjithësi një edukim i vazhduesëm, trajnim, mundësi për konsultim, hapje e vazhdueshme e çështjeve. Kjo është një lëndë e gjallë, ne nuk mund të themi “ej, e vendosëm arsimin gjithëpërfshirës” dhe… aq. Çdo fëmijë në vetvete është specifik, çdo fëmoijë është universi i vet, në të cilin përmes punë me të mund të arrihet deri te disa çështje të reja, sfida, udhëzime çfarë duhet bërë konkretisht. Kjo lëndë e gjallë duhet të rishqyrtohet dhe të jenë prezentë persona të ndryshëm, profesionistë, defektologë, logopedë, psikolokë, punonjës social…
Përballemi me aq shumë trauma shoqërore të të gjitha niveleve, saqë në një konsultim të këtill arsimi gjithëpërfshirës nuk është i mundur. Para së gjithash, për shkak të atij arsimimi të shkurtër dhe paaftësisë së profesorëve për t’iu përgjigjur sfidave të arsimit modern plus gjithëpërfshirës.
E kuptojë anën e prindërve për shkolla speciale ku do t’iu kushtohet posaçërisht vëmendje fëmijëve. Pikërisht për shkak të gjitha aspekteve të theksuara. Në shkollat e rregullta nuk mund t’u kushtohet vëmendje, përmendet diku se “fëmijët pengojnë punën” etj. Në të vërtetë, është e vështirë me arsimin klasik, kur nuk kemi bërë tashmë ndryshime për ta bërë atë gjithëpërfshirës dhe për t’iu përgjigjur nevojave.
Por, megjithatë vlerësoj se ndryshimet e vazhdueshme, në pesë vjet – nuk na çojnë askund. Nëse kemi marrë një rrugë dhe kemi thënë se do të jetë arsim gjithëpërfshirës dhe të gjithë kanë ngritur dorën “PËR”, le të bëjnë që ajo të funksionojë tani. Përveç me këtë kuadër, plus me asistentë arsimor, plus arsim joformal, aktualizim më i madh… ekzistojnë edhe qendra ditore, por duhet aktivizim më i madh i tyre, qasje, të bëhen dhe ofrohen përmbajtje të tjera joformale, futjen e artit si vegël përmes së cilës fëmiëjt specifikë do të mësojnë diçka. Me të vërtetë eedhe nga fusha e matematikës, nga fusha e historisë dhe ngjashëm.
Por të ndërpresësh diçka që ka nisur dhe e ndryshojmë çdo 5-10 vjet, nuk është e mirë për ne, as për shoqërinë, as për asnjë lloj vazhdimësie. Sepse edhe ashtu siç është ngritur, arsimi gjithëpërfshirës duhet të rishikohet, plotësohet, përmirësohet, që të funksionojë. Ne nuk bëjmë asgjë nëse themi “poo-poo nuk funksionon, kështu që le ta bëjmë përsëri”. Përsëri, ne i vendosim burimet në një vend tjetër, dhe njohuritë e fituara, pasojat, mësimet – bien në ujë, nëse e nisim gjithçka nga fillimi.
Ajo që është shumë e rëndësishme, kur fëmijët në shkolla përballen me fëmijë të ndryshëm nga ata – ata bëhen më të ndjeshëm. Kur ka një fëmijë që është i ndryshëm – ata bëhen më të vetëdijshëm se si të bëhen më empatikë, të shoqërohen më shumë dhe të ndihmojnë njëri-tjetrin. Kështu zhvillohet një fill i rëndësishëm për të mbijetuar në shoqëri, dhe kjo është përmes tjetrit, të ndryshëm, të ndjesh se si është të jesh ndryshe, çfarë mund të bëj që të jetë më mirë për të gjithë? Dhe çfarë nuk mund të bëj dhe a duhet të pranoj?
Plus, vazhdimisht duhet të përmirësohet edukimi edhe te prindërit, te mediat, gjithë të përfshirët, të gjithë duhet të kalojnë nivel të edukimit, solidaritetit, ndarje të problemeve me të cilat përballen. Sepse, në këtë shoqëri të shpejtë, neve na intereson vetëm që fëmijët të “kalojnë” përmes arsimit? Çka më pas? T’i mbyllim në shtëpi?! Tek fëmijët me specifika ndërtohen ritualet gjatë gjithë shkollës dhe rrjedhës së jetës. Nuk mundemi ne ai fëmijë, nëse nuk është mësuar të ketë ndonjë aktivitet, socializim, çfarë mund të presim kur të mbarojë shkollën? Në fund të fundit, ajo shkakton ankth, dhimbje për prindërit, ndryshimin e rutinës dhe moskrijimin e një marrëdhënieje reale që mund ta presim realisht.
Kështu që, ndryshimet e papritura, ndryshim i gjithë sistemit strukturor – nuk mund të japin rezultate. Duhet të shqyrtohet çfarë mungon, çfarë duhet të bëhet, të angazhohen njerëz të cilët me të vërtetë duan të punojnë, në më shumë nivele dhe jo vetëm floskula se “bëjmë diçka”. Vetëm ajo mund të sjell rezultate të nevojshme në arsim.
Kristijan Llazarev, aktivist, specialist dhe përfaqësues për përfaqësim, pjesë e “Hapini dritaret”
A nevojiten ndryshime në arsimin gjithëpërfshirës? Absolutisht! Bazuar në përvojën time prej dy dekadash, fillimisht si student me aftësi të kufizuar që ka kaluar në arsimin e zakonshëm dhe atë special, dhe tani si student me aftësi të kufizuara, ndryshimi është absolutisht i nevojshëm dhe do të jetë i nevojshëm derisa politikëbërësit e arsimit gjithëpërfshirës të kuptojnë nevojat reale të nxënësve me aftësi të kufizuara dhe të prindërve të tyre, si dhe burimet dhe kapacitetet e shtetit dhe vendosja e sistemit tonë edukativo-rehabilitues-përkujdesës. Po, ky sistem nuk ekziston për momentin, por ndryshimet që kanë nevojë për nxënësit me aftësi të kufizuara janë në drejtim të krijimit të këtij sistemi dhe jo thjesht rikthimit në sistemin e mëparshëm nga shekulli i 20-të, me ndarjen e arsimit të rregullt dhe atij special. Bërja e atij “ndryshimi” vetëm do të përjetësojë status quo-në pa përmirësuar në fakt gjërat që ndryshimi i vitit 2019 i përkeqësoi dhe ishin të këqija më parëSi duhet të ndryshojë sistemi për të përmbushur nevojat e nxënësve me aftësi të kufizuara? Sipas meje, sistemi duhet të duket kështu: Klasat speciale deri në vitin 2019, tashmë të quajtura qendra të mbështetjes së mësimit janë ato ku nevojiten ndryshimet më të mëdha, ndaj po e nis me to. Këto qendra duhet të jenë bartëse të përfshirjes së re të fëmijëve me aftësi të kufizuara, e jo shkollat speciale, të cilat janë rreth 10 në numër dhe shumica e tyre ndodhen në Shkup. Unë isha një nga të paktët fëmijë me fat, prindërit e të cilit mund të shpërnguleshin nga brendësia në Shkup që të mos ndahesha prej tyre gjatë kohës që studioja, por shumica e shokëve të mi të klasës nuk ishin aq me fat dhe jetonin në shkolla me konvikt, duke shkuar në shtëpi vetëm disa herë pas semestrit. Ky nuk është një mjedis natyror për fëmijët, kështu që një ringjallje e plotë e shkollave speciale të para 2019 është e keqe për fëmijët me aftësi të kufizuara. Unë e pohojj! Në vend të kësaj, Qendrat për mbështetjen e mësimit/klasat speciale duhet të shtohen në numër (të paktën 1 në çdo qytet), në mënyrë që çdo fëmijë të mund të jetë me prindërit e tij në fund të ditës.
Shkollat speciale që në vitin 2019 u emërtuan në shkolla fillore me qendër të resurseve (SHFQR) duhet të mund të regjistrojnë edhe në të ardhmen nxënës të rinj, siç mendon edhe ministrja, por këto shkolla duhet t’i nënshtrohen një ristrukturimi serioz në punë dhe në kuadër për përshtatjen e sistemit të ri më të mirë për nxënësit me aftësi të kufizuara.
Nëse ata do të regjistronin nxënës vetëm nga mjedisi lokal (të mos kenë konvikte dhe akomodim në konvikt përpos rasteve me përjashtim), në këtë aspekt do të funksiononin si Qendrat – me funksion edukativ, rehabilitues dhe përkujdesës për nxënësit me aftësi të kufizuara.
Por, këto shkollat duhet dhe nevojitet të përforcojnë pjesën e tyre në sigurimin e resurseve, dhe do ta bënin këtë të ndarë sipas specialiteteve aktuale
Nën A: Shkolla për nxënësit me shikim të dëmtuar, së bashku me Institutin për Edukim Special dhe Rehabilitim, t’i krijojë kuadrot e ardhshme, të cilët do të jenë edukatorë specialë për punën me nxënësit dhe personat me shikim të dëmtuar.
Nën B: Shkollat për nxënës me dëgjim të dëmtuar duhet të regjistrojnë edhe nxënës nga mjedisi lokal, me përjashtim që për shkak të faktit se personat e shurdhër funksionojnë si nënkulturë në shoqërinë maqedonase, ata duhet të kenë mundësinë e konviktit edhe për ata nxënës që e dëshirojnë atë.
Nga ku burimet për të gjithë këtë? Vlerësoj se shteti, me një riorganizim më serioz të burimeve ekzistuese (njerëzore dhe financiare), pa pasur nevojë për fonde shtesë, mund të zbatojë të gjitha ato që propozoj më sipër. Me faktin se Qendrat Ditore për fëmijët me aftësi të kufizuara deri në 18 vjeç do të shfuqizohen/transformohen – punonjësit e tyre do të rishpërndahen si punonjës në qendrat e sipërpërmendura dhe funksioni i tyre përkujdesës do të përfshihet në kuadrin e këtyre qendrave.
Komisionet funksionale të vlerësimit duhet të shfuqizohen në tërësi – ky sistem jofunksional i vlerësimit funksional duhet të hiqet sepse nuk prodhon asnjë rezultat funksional, në vend që të shpenzohen para për këtë, profesionistët e punësuar në këtë komision të bëhen pjesë e punonjësve në Qendrat e lartëpërmendura të Edukimit dhe Rehabilitimit dhe kujdestarinë.
Asistentët edukativë, të cilët për momentin janë rreth 800 dhe nuk arrijnë të mbulojnë të gjithë fëmijët që kanë nevojë për ndihmën e tyre, mund të shpërndahen me punë në këto qendra, me mundësi edhe të zvogëlimit të numrit aktual nëse e tregojnë analizat. Prindërit e fëmijëve me aftësi të kufizuara do ta dinë se fëmijët e tyre janën nën përkujdesje dhe marrin shërbime rehabilituese-edukative në shkollën që është afër shtëpisë së tyre.
Do të ketë përfitim ekonomik nga produktiviteti i vetë fëmijëve me aftësi të kufizuara. Domethënë, kur të rriten dhe të vijnë në moshën time, do të punojnë, do të fitojnë dhe do të paguajnë taksa, siç bëj unë tani, sepse do të kenë një arsim më të mirë dhe aftësitë e nevojshme për një jetë të pavarur, gjë që në afat të gjatë shteti do të fitojë fuqi punëtore shtesë, që është në numër gjithnjë e më të vogël viteve të fundit.
A duhet ndryshuar ndonjë gjë tjetër? Duhet! Instituti për Edukim Special dhe Rehabilitim dhe programet mësimore që mësohen aty. Për momentin, miqtë e mi të dashur po diplomohen dhe po marrin masterin atje me titujt master në shikim të dëmtuar, dëgjim të dëmtuar, autizëm etj., ndërsa nuk e njohin as shkrimin braille, as gjuhën e shenjave dhe as llojet e komunikimit alternativ dhe shtues. Besoj se ky institut duhet të braktisë pikëpamjen mjekësore të aftësisë së kufizuar (duke shfuqizuar lëndët mjekësore që mësohen) dhe ta zëvendësojë atë me një këndvështrim funksional të aftësive së kufizuar.
Analiza e plotë e Kristijan Llazarev, KËTU.
Loreta Andreevska, drejtoreshë e Shkollës Fillore me Qendër të Resurseve “Ardhmëria”
Sa i përket ndryshimeve të paralajmëruara, ende nuk jemi ftuar në konsultime, megjithëse kemi shumë informacione, njohuri dhe përvojë. Ka prindër që duan që fëmijët e tyre të vijnë tek ne, por sa të qartë e kanë ata se çfarë kërkojnë në të vërtetë? A kërkojnë që fëmija të ndjekë mësim te ne një herë, dy, tre herë në javë (nëpërmjet një programi të modifikuar), apo fëmija i tyre të ndjekë me të vërtetë shkollë speciale? Lexuam se ligji do të ndryshojë eventualisht? Duhet ditur që të gjitha qendrat me resurse janë ndryshe me kapacitetet dhe shërbimet. Ndoshta një pjesë e prindërve, që duan ndryshime, duan të vijnë për mbështetje individuale, për të cilën disa shkolla të resurseve nuk kanë kapacitet të plotë. Për shembull, në Veles (SHFQR “Maca Ovçarova”) nuk kanë hapësirë, kanë një korridor dhe më pak kuadër, përndryshe do të zhvillohen edhe në atë segment.A kanë njohuri hartuesit e amendamenteve për gjithçka që kemi bërë, por edhe për atë që po bëjmë tani? Apo, kjo vjen vetëm nga vështirësitë që dalin nga inkluziviteti? Ankesa nga mësuesit, prindërit e fëmijëve me dhe pa aftësi të kufizuara? Nevojitet një hulumtim i gjerë përpara se të bëhet ndonjë ndryshim.
Pse? Sepse jo të gjithë janë plotësisht të njohur me procesin. Për shembull, deri më sot kemi takime me shkolla të rregullta me drejtorë, shërbime profesionale dhe prindër (të ashtuquajturat ekipe gjithëpërfshirëse). Por atyre u mungon një pjesë e ekipit edhe pse duhet të bëjnë një plan veprimi sipas marrëveshjes së bashkëpunimit. Disa nuk dinë ta respektojnë. Ata nuk dinë ta mbushin atë. Disa nuk duan ta kuptojnë fare procesin.
Rezistencë kemi edhe mes mësuesve, të cilët nuk duan të punojnë me një fëmijë me aftësi të kufizuara. Kemi rezistencë midis prindërve të fëmijëve me zhvillim tipik (ka disa kërkojnë që fëmijët me zhvillim atipik të largohen nga shkollat ku mësojnë fëmijët e tyre tipikë). Ne kemi rezistencë të ndryshme nëpër shkolla. Dhe nëse asistenti edukativ nuk është këtu, fëmija ka të drejtë të shkojë në shkollë, edhe për aq kohë sa mund të durojë. Ministrisë reosre iu desh të bënte presion dhe të sqaronte disa dyshime midis palëve të përfshira.
Ky është një moment i ndjeshëm për të gjithë. Nga ana tjetër janë miratuar ligje, akte nënligjore, rregullore. Detyrat për të gjithë të kyçurit janë të qarta. Pra ka mosinteresim, nuk do të thosha mungesë informacioni. Ne personalisht kemi bërë shumë progres në drejtim të trajnimit, zhvillimit të këtij procesi gjithëpërfshirës, në çdo gjë. Si shkollë model ne deri tani i jemi përgjigjur inkluzivitetit me dy turne. Por do të them përsëri, jo të gjithë kanë të njëjtin kapacitet, sepse mjedisi është gjithashtu i rëndësishëm. Nuk është njësoj si Novosellë, Veles apo Shkupi.
Ndoshta ishte e nevojshme të pritej një ose dy vjet, që gjërat të “flenin”, të mësoheshim se si të funksiononin dhe pastaj të shihej rezultati. Ndoshta është një vendim i nxituar, është shumë herët, megjithatë, duhet menduar edhe për zbatimin e inkluzivitetit. Ne jemi nënshkrues të Konventës për të Drejtat e Fëmijëve. Pra, nuk është nëse ne si vend “duam” apo “nuk e duam”, por ka një marrëveshje ndërkombëtare që jemi zotuar ta zbatojmë. Duhet të mendojmë edhe për mosdiskriminimin e fëmijëve, të komunitetit.
Çdo fëmijë është një individ, çdo shkollë është një individ. Procesi nuk është i thjeshtë, ndaj duhet menduar mirë, tërësisht dhe në mënyrë analitike. Ka vende të tjera, me sisteme të tjera arsimore, por varet se cilat vende do të merrnit si shembull/paralel? Kushtet janë të ndryshme: financiare, hapësinore dhe personeli. Nëse marrim financimin e qendrave të resurseve, ne ende financohemi për klasë dhe klasat tona po zvogëlohen. Nga ana tjetër, numri i fëmijëve që vijnë për mbështetje individuale është në rritje, ndërkohë që nuk paguhemi për nxënës.
Po ashtu, duhet parë se cilat shkolla të rregullta nuk raportojnë numrin e fëmijëve me aftësi të kufizuara në MASh ndërsa MASh-i është i detyruar të ndajë fonde për këtë qëllim çdo vit. Gjithashtu, a u japin komunat mjetet për të krijuar kushte dhe aktivitete gjithëpërfshirëse? Nëse prindërit duan që fëmija të shkojë në shkollë të rregullt, sigurisht që kanë të drejtë, por a janë gati ato? MASh duhet të sigurojë përgatitjen e shkollave, sepse nëse tre fëmijë duan të shkojnë në shkollë, të tjerët nuk do të shkojnë.
Por njëkohësisht, nuk mund të themi se janë krejtësisht të papërgatitura. Inkluziviteti filloi që nga viti 1998. Ka kuadro, por fakulteti nuk i përgatit, edhe pse tani kanë filluar të vijnë këtu (në SHFQR) për praktikë. Megjithatë, defektologët nuk i përgatitin sipas ligjit të ri dhe rolit të ri të qendrave të resurseve. Ata studiojnë sipas metodave të vjetra si për në shkollë speciale. Pra, është e nevojshme të ndryshohet programi. Nëse një defektolo (edukator special), nëse i jepet specializimi për punë me fëmijë parashkollorë, ose për punë sipas metodës ABA, ose për ushtrime praktike – atëherë unë kam kuadro të gatshme, të përgatitur. Ne nuk kemi nevojë që shteti të japë para për zhvillim profesional.
Jasmina Troshanska, edukatore speciale dhe profesoreshë, pjesë e “Xixëllonjës së kaltër”
Të gjitha informacionet që kemi për gjendjen e arsimit gjithëpërfshirës, tani për tani, bazohen në përvoja personale, artikuj gazetaresk dhe mendime të ekspertëve. Përshtypja është se inkluziviteti në arsim nuk funksionon, por për të qenë në gjendje të krijojmë një plan veprimi në mënyrë efikase dhe të mos humbim kohë që na kushton shumë, duhet bërë një analizë e mirë profesionale e gjithçkaje që ka ndodhur. Analiza do të japë tregues të saktë se çfarë duhet ndryshuar, ku, si dhe sa kohë dhe fonde do të nevojiten. Kur ka një plan veprimi dhe një afat kohor, është e nevojshme të punësohen ekspertë të përshtatshëm të cilët janë të dëshmuar në këtë problematikë -përvojë në shkencë dhe praktikë dhe do t’i qasen seriozisht zgjidhjes së problemeve sa më shpejt të jetë e mundur.Në përvojën time 20 vjeçare teorike dhe praktike, këtu dhe ndërkombëtarisht, kam parë shembuj të ndryshëm të edukimit të suksesshëm të fëmijëve me aftësi të kufizuara, veçanërisht të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale dhe me çrregullime të spektrit autik. Kudo ka shkolla të rregullta dhe speciale ose klasa speciale. Ka edhe qendra ditore. Mund të thuhet shumë për këtë temë, nuk do të doja të humbisja kohë, të kritikoja dhe të kërkoja atë që nuk është e mirë, por do të fokusohesha në atë që mund të bëhej. Do të nisja duke ndërhyrë njëkohësisht në të gjitha segmentet.
Riorganizimi duhet të kalojë nëpër ndryshime hapësinore, ndryshim të detyrave të punës, pajisjeve dhe burimeve njerëzore. Fillimisht, futja e standardeve për diagnostifikim (përkthimi, standardizimi i protokolleve dhe trajnimi i ekspertëve nëpër fakultete). Më pas, edukimi parashkollor për fëmijët me aftësi të kufizuara të moshës 4-6 vjeç dhe mbështetje për prindërit – një periudhë për vlerësimin dhe përvetësimin e aftësive bazë – trajnimin e tualetit, aftësitë sociale, aftësitë për vetëndihmë dhe zhvillimin e detyrueshëm të aftësive të komunikimit (brenda kopshteve).
Përpara regjistrimit të fëmijës në shkollë: Diagnoza e saktë (diagnoza sipas protokolleve standarde – pa “respektuar dëshirat e prindërve”). Një vlerësim i saktë i pikave të forta dhe rekomandime të qarta për punë që do të vlerësohen një herë në vit nga ekspertët përkatës).
Sa i përket shkollës fillore: Fëmijët me nivel të kënaqshëm funksionaliteti duhet të ndjekin një shkollë të rregullt ku do të ketë maksimumi 20 fëmijë dhe deri në 5 fëmijë me aftësi të kufizuara në klasë, një mësues dhe një ndihmës edukativ – edukator special dhe rehabilitues i cili do të ndihmojë mësuesin dhe do të punojnë së bashku – njëkohësisht. Fëmijët me funksionalitet të moderuar dhe dukshëm të dëmtuar duhet të ndjekin një shkollë fillore të veçantë/klasa speciale. Shkollat speciale ekzistojnë kudo në botë dhe natyrisht ato duhet të rinovohen dhe në to duhet të zbatohen metoda të përshtatshme pune të vërtetuara shkencërisht.
Kontroll i detyrueshëm nga ekspertët përkatës të cilët do të vlerësojnë punën e edukatorëve dhe rehabilitatorëve specialë dhe ecurinë e fëmijës. Nëse fëmija nuk përparon, atëherë afrohuni duke i ofruar edukatores speciale trajnime lidhur me aftësitë e punës dhe planifikimin e duhur.
Fëmijët që do të ndjekin shkollat speciale duhet të kenë mundësi për zhvillimin maksimal të aftësive që kanë. Në shkollat speciale duhet ndryshuar plani dhe programi. Kjo do të thotë, të prezantohet një planifikim i bazuar në qëllime, në të cilin do të vlerësohen aftësitë, do të përcaktohen qëllimet dhe do të bëhen plane mësimore të përshtatshme për aftësitë e secilit fëmijë, bazuar në përmbajtjen ekzistuese.
Për sa i përket kushteve hapësinore, shkollat duhet të bëhen të aksesueshme dhe të përshtatshme për nevojat e të gjithë fëmijëve me aftësi të kufizuara. Gjithashtu, duhet të bëhet një riorganizim i resurseve dhe përshtatja e shkollave apo klasave speciale sipas nevojave të nxënësve – një shkollë për fëmijët me vështirësi motorike, një shkollë për fëmijët me probleme komunikimi. Nevojiten gjithashtu burime njerëzore shtesë: logopedë, fizioterapistë, njerëz që janë të trajnuar për të planifikuar dhe punuar me fëmijët me autizëm.
Për shkollën e mesme, nxënësit që kanë ndjekur një shkollë të rregullt fillore mund të zgjedhin nëse do të shkojnë në një shkollë të rregullt apo speciale. Vlerësimi i pikave të forta dhe regjistrimi në një shkollë të mesme të përshtatshme ku fëmija do të fitojë aftësitë e punësimit.
Për shkollën e mesme speciale: riorganizimi i saj me programe të reja të përshtatshme për tendencat e reja të profesioneve (ka shembuj të shkëlqyer shkollash me të cilat mund të bashkëpunonim dhe të na ndihmonim në këtë fushë). Më tej, programe individuale për zhvillimin e aftësive, zhvillimin e ndërmarrjeve sociale në kuadër të shkollës së mesme speciale ku nxënësit mund të aftësohen për punë, por edhe komunikimi me kompanitë dhe stimulimi i tyre për punësimin e personave me aftësi të kufizuara.
Bojan Shashevski
