Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Бројот на девојчиња од 15 до 19 години кои живеат во брачна заедница е пет пати поголем отколку бројот на момчиња на оваа возраст, односно во брак живеат 1.355 адолесцентки наспроти 260 адолесценти. Истовремено, 1,9 отсто од вкупното женско население во оваа возрасна група има родено едно или повеќе деца, што е незначително намалување споредено со бројките од 2018 година.
Овие податоци се дел од публикацијата „Профил на детската популација во Република Северна Македонија“, која ги влече податоците од последниот попис во 2021 година, а воедно е и првиот документ што ги собира сите податоци за децата во земјава на едно место.
Општини со највисок процент тинејџерки од 15 до 19 години кои се во брак, се Струмица (104), Шуто Оризари (78), Прилеп (73), Радовиш (54), Гостивар (53) и Тетово (48).
„Независно од апсолутните бројки, доколку се анализира уделот на адолесцентки во брак во рамки на возрасната група на девојки на возраст 15-19 години се добива поинаква слика“, се вели во публикацијата на УНИЦЕФ.
Активистката за женски права, Рита Бехадини од Центарот за еднакви можности „Бубамара“ (Mollekuqja) смета дека ваквите бројки се вознемирувачки, а за нив се одговорни институциите.
„Ако го анализираме во кој било аспект, овие бракови не се здрави и ги ограничуваат адолесцентите како во поглед на раст и развој, така и финансиски“, вели Бехадини за Радио МОФ.
Според Законот за семејство, лице кое нема 18 години не може да склучи брак. Но, Законот предвидува исклучок, со кој може да се формира брачна заедница со наполнети 16 години, ако надлежен суд утврди дека лицето достигнало телесна и душевна зрелост за да стапи во брак.
Невладината организација „РОМА.С.О.С“ во 2016 година бараше измена за законската регулатива за да се забрани склучувањето малолетнички бракови. Но, организацијата не е активна од 2019 година по што не се продолжи процесот.
Нема евиденција за вонбрачни заедници со малолетници
Законот за семејство не ги предвидува вонбрачните заедници меѓу или со малолетни лица, што е една од причините за немањето евиденција за нивниот број во општеството.
Вонбрачната заедница со дете се санкционира според Кривичниот законик (КЗ). На Иницијатива на Народниот правобранител до Влада, поднесена во 2017 година, казна затвор од три месеци до три години се изрекува на полнолетното лице што живее во вонбрачна заедница со друго лице што не наполнило 18 години, но и на родителот/старателот што тоа го допуштил. Со Иницијативата на Омбудсманот, горната возрасна граница во КЗ се помести од 16 на 18 години.
Заменикот на Народниот правобранител Васка Бајрамовска – Мустафа вели дека со оваа измена делумно е прифатено барањето, затоа што ако малолетното лице е меѓу 16 и 18 години, кривичното гонење ќе се врши по предлог.
Фото: Charlein Gracia / Unsplash
Во Иницијативата се бара да се дополни и Законот за семејство со одредба со која ќе се забрани живеењето на малолетници во вонбрачна заедница.
Понатаму, се бара и дополнување на Законот за средно образование со востановување на обврска за родителите да пријават кога се напушта образовниот процес поради брачна односно вонбрачна заедница на нивното дете.
Бајрамовска – Мустафа за Радио МОФ информира дека Владата на седницата одржана на 28.11.2017 година донела заклучок да ја прифати Иницијативата.
„Меѓутоа, до сега во пракса измените на Законот за семејството и Законот за средното образование не се донесени“, вели таа.
Детските бракови, според неа се причина за сиромаштија, семејно насилство, но и опасност од трговија со луѓе, особено во случаи кога се работи за вонбрачен живот со дете/лице надвор од државата.
„Затоа, освен системски промени, преку зајакнување на законите и отстранување на исклучоците, потребни се континуирани мерки за намалување на сиромаштијата како причина поради која често пати семејствата го одобруваат односно поттикнуваат раното стапување во брак на нивните деца (особено девојчињата), сметам дека клучна улога во промена на ставовите и подигање на свеста има образованието, зголемување на вештините и знаењата и што поголемо учество на децата и нивно оспособување во донесувањето одлуки кои се однесуваат на нив, односно нивните права“, потцртува Бајрамовска – Мустафа.
Не опаѓа бројот на адолесцентски раѓања
Стапката на раѓања кај адолесцентки изнесува 20 раѓања (19,7) на 1000 девојки на возраст 15-19 години. Доколку овие податоци се споредат со Мултииндикаторското кластерско истражување (МИКС) беше спроведено во 2018 и 2019 година, на примерок од повеќе од 4000 домаќинства, постои незначително намалување на стапката на раѓања меѓу адолесцентки, од 21 на 20.
Највисок процент на млади мајки, од 15 до 19 години има кај девојчињата од ромска етничка припадност, меѓу кои 13,1% од девојките во оваа возрасна група имале родено едно или повеќе деца. Висок процент на адолесцентски раѓања има и меѓу девојчињата на возраст 15-19 години попишани преку административни извори, поради што нивната етничка припадност останува непозната.
Од достапните податоци може да се види дека 54% од адолесцентките кои родиле едно или повеќе деца живеат во урбани средини, додека 46% живеат во рурални средини.
ССО во училиштата за помалку раѓања и (вон)брачни заедници со малолетници
Од невладината организација ХЕРА која е еден од иницијаторите за вметнување на Сеопфатно сексуално образование (ССО) во програмите на формалната едукација за Радио МОФ велат дека стапката на малолетничка бременост во Македонија е меѓу највисоките во Европа.
„15,7 раѓања на 1.000 случаи, што е трипати повисока од просекот од 6 на 1.000 раѓања во земјите на ЕУ“, алармираат оттаму.
Целта на ССО, велат од ХЕРА, е на младите да им биде понудено образование кое тие ќе стекнат основни знаења за да можат да донесат одговорни одлуки за нивната сексуалност и врските во кои влегуваат. Дел од програмата е посветен на сексуалното и репродуктивното здравје.
„Преку тоа младите учат за контрацепцијата, за сексуално преносливите инфекции и како да се заштитат од нив, се разјаснуваат недоумиците за плодните денови и шансите за забременување за време на менструацијата, како да препознаат токсични и насилни врски, зборува и за одликите на здравите врски, справувањето со врсничкиот притисок и присилувањето да се има секс, за согласноста при стапувањето во прв сексуален однос, превенција и заштита од сексуалното и родово заснованото насилство“, посочуваат од ХЕРА.
Архивска фотографија
Од таму упатуваат на примерот со Холандија каде формалното сексуално образование е во тек подолг период и без прекин. Просечната возраст на која младите стапувале во прв сексуален однос таму во 2019 била 17 години, а во 2022 година младите во просек имале прво сексуално искуство на 18,1 години.
ССО беше успешно пилотирано во учебната 2021/2022 година во три основни училишта во земјава, како изборен предмет за 9-то одделение.
„Евалуацијата којашто отпосле беше спроведена покажа дека меѓу учениците коишто слушале ССО – и тоа само едно полугодие – и нивните врсници во контролните училишта постојат значителни разлики не само во знаењата, туку и во ставовите поврзани со сите теми“, нагласуваат од ХЕРА.
И активистката Бехадини смета дека ССО е начин за намалување на бројот на адолесцентски бракови, па и раѓања.
„Децата имаат неконтролиран пристап до интернет и многу често добиваат погрешни информации кои можат да имаат сериозни последици. Доколку адолесцентите ги добијат точните информации на училиште, можноста за грешка во овие работи ќе биде многу помала“, забележува таа.
Но, поминаа речиси две години откако ССО беше пилотиран како изборен предмет. Сепак, од ХЕРА велат дека во согласност со новата Концепција за основното образование, ССО ќе биде воведен како изборен предмет во 9-то одделение.
„Заедно со клучните институции работиме на споделување информации во однос на ССО, а истовремено се работи и на развивање на капацитетите на наставниот кадар и стручните лица кои се одговорни за спроведување на програмата“, информираат од таму.
Инаку, волонтерите на ХЕРА спроведуваат врсничката едукација по ССО. Интересот, велат оттаму, е голем кај училиштата, бидејќи голема е и потребата да се одговори на предизвиците со кои се соочуваат во секојдневната работа.
Ангела Бошкоска
[Infografik] Pothuajse asgjë nuk bëhet për t’u ulur numri i lindjeve në moshë të mitur dhe bashkësive (jashtë)martesore
Numri i vajzave nga 15 deri në 19 vjeç që jetojnë në bashkësi martesore është pesë herë më i madh se sa numri i djemve në këtë moshë, përkatësisht në martesë jetojnë 1.355 adoleshente kundrejt 260 adoleshentëve. Njëkohësisht, 1,9 përqind nga numri i përgjithshëm i popullatës femërore në këtë grup moshë ka lindur një ose më shumë fëmijë, që është rënie e lehtë krahasuar me numrat e vitit 2018.
Këto të dhëna janë pjesë e publikimit “Profil i popullatës së fëmijëve në Republikën e Maqedonisë së Veriut”, i cili i nxjerr të dhënat nga regjistrimi i fundit në vitin 2021, që është po ashtu edhe dokumenti i parë që i mbledhë të gjitha të dhënat në një vend për fëmijët nga vendi.
Komunat me përqindje më të lartë të adoleshentëve nga 15 deri në 19 vjeç të cilët janë të martuar, janë Strumica (104), Shuto Orizara (78), Prilepi (73), Radovish (54), Gostivar (53) dhe Tetova (48).
“Pavarësisht numrave absolut, nëse analizohet pjesa e adoleshentëve të martuar në kuadër të grup moshën së vajzave në moshën 15-19 vjeç, fitohet një pasqyrë ndryshe”, thuhet në publikimin e UNICEFI- it.
Aktivistja e të drejtave për gra, Rita Behadini nga Qendra për Mundësi të Barabarta “Mollëkuqja” vlerëson se numrat e këtillë janë shqetësues, ndërsa për to janë përgjegjëse institucionet.
“Nëse analizojmë në çfarëdo lloj aspekti, këto martesa nuk janë të shëndetshme dhe i kufizojnë adoleshentët si në aspekt të rritjes dhe zhvillimit, ashtu edhe financiarisht”, thotë Behadini për Radio MOF.
Sipas ligjit për familje, personi i cili nuk ka 18 vjeç nuk mund të lidh martesë. Por, ligji parasheh përjashtim, me të cilin mund të formohet bashkësi martesore me mbushjen e 16 vjeç, nëse gjykata kompetente konstaton se personi ka arritur pjekurinë fizike dhe mendore për të lidhur martesë.
Organizata joqeveritare “ROMA.S.O.S” në vitin 2016 kërkonte ndryshim të rregullativës ligjore që të ndalohet lidhja e martesave në moshë të mitur. Por, organizata nuk është aktive nga viti 2019, me çka nuk u vazhdua procesi.
Nuk ka evidencë për bashkësi jashtëmartesore me të mitur
Ligji për familje nuk i parasheh bashkësitë jashtëmartesore mes apo me persona të mitur, që është një nga arsyet për mospasjen e evidencës për numrin e tyre në shoqëri.
Bashkësia jashtëmartesore me fëmijë sanksionohet sipas Kodit Penal (KP). Me nismën e Avokatit të popullit dorëzuar Qeverisë në vitin 2017, personit të rritur që jeton në bashkësi jashtëmartesore me një person tjetër që nuk ka mbushur 18 vjeç, i shqiptohet dënim prej tre muaj deri në tre vjeç, por edhe prindit/kujdestarit që e ka lejuar atë. Me nismën e avokatit të popullit, kufiri i sipërm i moshën në KP u zhvendos nga 16 në 18 vjeç.
Zëvendësja e Avokatit të popullit, Vaska Bajramovska – Mustafa thotë se me këtë ndryshim pjesërisht është pranuar kërkesa, sepse nëse një person i mitur është mes 16 dhe 18 vjeç, përndjekja penale do të realizohet me propozim.
Me iniciativën kërkohet që të plotësohet edhe ligji i familjes me dispozitë me të cilën do të ndalohet jetesa e të miturve në bashkësi jashtëmartesore.
Më tej, kërkohet edhe plotësimi i ligjit për arsim të mesëm duke vendosur detyrim për prindërit të paraqesin kur braktiset procesi arsimor nga fëmijët e tyre, për shkak të bashkësisë martesore përkatësisht jashtëmartesore.
Bajramovska – Mustafa informoi për Radio MOF se Qeveria në seancën e mbajtur më 29.11.2017 ka sjellë konkludim që të pranojë iniciativën.
“Megjithatë, deri më tani ndryshimet e ligjit për familje dhe ligjit për arsim të mesëm nuk janë miratuar në praktikë”, tha ajo.
Martesat e fëmijëve, sipas saj, janë shkak i varfërisë, dhunës familjare, por edhe rrezikut të tregtisë me njerëz, posaçërisht në raste kur bëhet fjalë për jetë jashtëmartesore me fëmijë/person jashtë shtetit.
“Për këtë, përpos ndryshimeve sistematike, përmes përforcimit të ligjeve dhe duke hequr përjashtimet, nevojiten masa të vazhdueshme për uljen e varfërisë si shkak për të cilën shpesh herë familjet e miratojnë përkatësisht nxisin martesën e hershme të fëmijëve të tyre (posaçërisht vajzave), vlerësoj se rol kyç në ndryshim të qëndrimeve dhe ngritjen e vetëdijes ka arsimi, rritja e aftësive dhe njohurive dhe pjesëmarrja sa më e madhe e fëmijëve dhe aftësimi i tyre në miratimin e vendimeve që kanë të bëjnë me to, përkatësisht të drejtat e tyre”, thotë Bajramovska – Mustafa.
Nuk ulet numri i lindjeve në moshë të adoleshencës
Shkalla e lindjeve tek adoleshentet është 20 lindje (19,7) në 1000 vajza të moshës 15-19 vjeç. Nëse këto të dhëna krahasohen me Hulumtimin Multi-indikator Klasterik (MIKS) që u zbatua në vitin 2018 dhe 2019, në një mostër prej më shumë se 4000 amvisërive, ka ulje të lehtë të shkallës së lindjes mes adoleshenteve, prej 21 në 20.
Përqindje më të madhe të nënave të reja prej 15 deri 19 vjeç ka te vajzat nga përkatësia etnike rome, mes të cilave 13,1 % e vajzave në këtë grup moshë kanë lindur një apo më shumë fëmijë. Përqindje të madhe të lindjeve tek adoleshentet ka edhe mes vajzave të moshës 15-19 vjeç të regjistruara përmes burimeve administrative, për çka përkatësia etnike e tyre mbetet e panjohur.
AGJS në shkolla për më pak lindje dhe bashkësi (jashtë)martesore me të mitur
Nga organizata joqeveritare HERA e cila është një ndër iniciatorët për futjen e arsimit gjithëpërfshirës seksual (AGJS) në programet e edukimit formal thonë për Radio MOF se, shkalla e shtatzënisë te të miturat në Maqedoni është ndër më të lartat në Evropë.
“15.7 lindje në 1000 raste, që është trefish më e lartë nga mesatarja prej 6 në 1000 lindje në vendet e BE-së”, alarmojnë prej aty.
Qëllimi i AGJS-së, thonë nga HERA, është që të rinjve t’u ofrohet arsim me të cilin ata do të marrin njohur bazike që të mund të sjellin vendime përgjegjëse për seksualitetin e tyre dhe lidhjet në të cilat hynë. Një pjesë e programit i kushtohet shëndetit riproduktiv dhe seksual.
“Përmes kësaj, të rinjtë mësojnë për kontracepsionin, për infeksionet të transmetueshme seksualisht dhe si të mbrohen prej tyre, sqarohen dyshimet për ditët pjellore dhe shanset për të mbetur shtatzënë gjatë menstruacioneve, si të njohin marrëdhëniet toksike dhe të dhunshme, gjithashtu flet për karakteristikat e marrëdhënieve të shëndosha, përballjen me presionin e bashkëmoshatarëve dhe detyrimin për të kryer marrëdhënie seksuale, për pëlqimin gjatë kryerjes së marrëdhënieve të para seksuale, parandalimin dhe mbrojtjen nga dhuna seksuale dhe me bazë gjinore”, theksojnë nga HERA.
Më tej, ata tregojnë shembullin me Holandën ku arsimi formal seksual vazhdon një periudhë më të gjatë dhe pa ndërprerje. Mosha mesatare në të cilën të rinjtë kryejnë marrëdhënien e parë seksuale aty në vitin 2019 ka qenë 17 vjeç, ndërsa në vitin 2022 të rinjtë, mesatarisht kanë pasur përvojën e parë seksuale në 18,1 vjeç.
Pilot projekti për AGJS ishte i suksesshëm në vitin 2021/2022 në tri shkolla fillore në vend, si lëndë zgjedhore për klasën e nëntë.
“Evaluimi i cili u zbatua më pas tregoi se mes nxënësve që kanë dëgjuar AGJS – edhe atë vetëm një gjysmë vjetor – dhe moshatarët e tyre në shkollat kontrolluese ka dallime të konsiderueshme jo vetëm në njohuri, por edhe në qëndrimet në lidhje me të gjitha temat”, theksojnë nga HERA.
Edhe aktivistja Behadini vlerëson se AGJS është mënyrë për uljen e numrit të martesave në moshë të adoleshencës, por edhe lindjet.
“Fëmijët kanë qasje të pakontrollueshme në internet dhe shumë shpesh marrin informata të gabuara të cilat mund të kenë pasoja serioze. Nëse adoleshentët i marrin informatat e sakta në shkollë, mundësia për gabim në këto gjëra do të jetë shumë më e vogël”, thekson ajo.
Por, kanë kaluar pothuajse dy vite prej pilot projektit për AGJS si lëndë zgjedhore. Megjithatë, nga HERA thonë se në pajtueshmëri me konceptin e ri për arsim fillor, AGJS do të vendoset si lëndë zgjedhore në klasën e 9-të.
“Së bashku me institucionet kyçe punojmë në ndarjen e informatave në lidhje me AGJS, ndërsa njëkohësisht punohet edhe në zhvillimin e kapacitetit të kuadrit arsimor dhe personave profesionistë të cilët janë përgjegjës për zbatimin e programit”, informojnë prej aty.
Ndryshe, vullnetarët e HERA-s realizojnë edukimin e bashkëmoshatarëve në AGJS. Prej aty thonë se interesimi i shkollave është i madh, sepse është e madhe edhe nevoja për t’iu përgjigjur sfidave me të cilat përballen në punën e përditshme.Angela Boshkoska
