[Интервју] Сјон: Аудиокнигите ќе го сменат пишувањето на романи

Исландскиот автор Сигурјон Биргир Сигурдсон, кој е светски познат и под прекарот Сјон (што значи глетка), смета дека аудиокнигите ќе ја одредуваат конструкцијата на пишување на романи во иднината. Истовремено, тој вели дека за книгите да станат повторно кул, потребно е училиштата да не ги користат книгите како алатки за мачење на децата.

Сјон моментално е во Скопје, како автор кој гостува на книжевниот фестивал „Букстар“ во организација на издавачката куќа „Антолог“.  Вчеравечер  во МКЦ се одржа промоцијата на неговите книги „Пченкарнозлатна коса, сиви очи“, „Од устата на китот“ и „Сината лисица“. Освен што неговите дела се светски признаени, Сјон во 2001 година бил номиниран и за „Оскар“ за песните од филмот „Dancer in the dark“ од Ларс фон Триер, кои се во изведба на Бјорк.

На 15 октомври Сјон ќе одржи и  работилница за креативно пишување во рамки на „Букстар“, на која ќе зборува за процесот на пишување на неговата книга „Сината лисица“. Радио МОФ разговараше со Сјон за митовите, Мери Попинс, Дејвид Боуви и електронската музика, но и Џон Вотерс, нацизмот, читачката култура, аудиокнигите и постмодернизмот.

Која е разликата во пишување на песни за Бјорк и пишување на фикција?

Најголемата разлика е тоа што пишувањето текстови за песни е соработка. Кога пишувам поезија, јас сум Бог и император на мојот мал свет и имам апсолутна контрола на формата и содржината. Но, кога соработуваш со музичари, предвид се земаат правилата на музиката, како и структурата на песната. Во случајот со Бјорк, за нејзините песни, најпрво се контруираше мелодијата, па потоа преминувавме на текстот. Таа најчесно има претходно создадени концепти за песните, а потоа настапувам јас како соработник. Она што го добивам на почетокот се мелодиите и тие покажуваат колку самогласки треба да се употребат, каде треба да се постават, каде треба да бидат поставени римите и рефренот и слично. Навистина уживам во овој процес бидејќи е како играње игра со определени правила. Тоа е најголемата разлика. Правилата се поставени од некој друг. Но постои и уште една разлика –  откога ќе ги испееш зборовите нешто се случува, одеднаш сте на едно поинакво место, се будат емоциите, имаш простор да бидеш мелодраматичен – те носат на места кои инаку не се достапни преку зборови напишани на хартија. За мене, кога ќе слушнам како некој ги изведува моите зборови, не само Бјорк, туку и оперите кои ги пишувам, е фантастично искуство и понекогаш откако ќе напишам нешто и го гледам на хартија посакувам тоа самото  да може да се испее.

Но има и отстапки. Има една песна од Бјорк, се вика „Солстис“ и во тој случај таа ја прочита мојата песна што првично беше објавена во еден весник. Еднаш, која ја посетив, таа ја имаше песната закачено на фрижидер, што пријатно ме изненади бидејќи сподели и дека секој ден ја препрочитува песната. Еден ден, ми пиша мејл и ме праша дали може музички да ја изведе песната, на што се согласив. Истото може да се случи и со оперите кои ги пишувам. Имам напишано опера, се вика „Седум камења“ за која употребивме песни што привично беа објавени во поетска збирка, така што често се случуваат и исклучоци од правилото.

Што придонесува книгата „Пченкарнозлатна коса, сиви очи“ за глобалниот политички дијалог?

Мислам дека книгата зборува за многу итни состојби во нашите времиња, односно подемот на нео-нацистичките движења и нео-фашистичките движења, како и екстремистичките алт-десничарски движења насекаде во светот, особено во западните општества. Сакав да истражам како некој доаѓа во ситуација да биде под милост на овие идеи. За мене, беше важно да се запомни дека обични луѓе од обични семејства се вклучуваат во овие групи и ги создаваат овие групи и дејствуваат како овие идеологии да се добри. Па мислев, ако претставам лик кој не е апсолутно чудовиште или апсолутен кловн или пак чудовишен кловн, туку најдобронамерен обичен млад човек, се надевав дека диускусијата ќе можам да ја однесам во тој правец. Бидејќи досега ваквите карактери се јавно п осудувани и исмевани, а со тоа не се менува ништо. Па мислев, ако ги нормализирам, и ги гледам како луѓе, можеме да почнеме да им кажуваме „Знам кој си, знам од каде доаѓаш.“ Иако, не сум сигурен колку ова ќе помогне.

Како фашизмот и нацизмот се манифестира во „утопистички“ држави како Исланд, имајќи предвид дека скандинавските земји се сметани за утопистички државни модели?

Тоа е добра поента, бидејќи тоа е една од мисиите на оваа книга, признавањето дека ваквата приказна се случува во земја како Исланд, а еден од ликовите во книгата е основачот и лидерот на шведската нео-нацистичка партија. Не многу луѓе знаат дека шведското нео-нацистичко движење од педесетите години на минатиот век е „мајка партија“ на нордиското нео-нацистичко движење, што имаше големо влијание врз Европа. Побогатото шведско општество го создаде ова движење и тенденција. Денес во Исланд немаме нео-нацистичка партија, но имаме точки и групи кои оперираат под радарот и прават мали акции низ градовите, како чкртање на постери со луѓе од други раси, делење флаери, лепење налепници на автомобили и автобуси. Тие се тука. Тие сакаат да знаеме дека се тука. И дека чекаат. Тоа е манифестацијата на нацизмот денес во Исланд. Во останатите нордиски земји, Шведска ја има најголемата приказна, бидејќи една од најголемите партии во шведската влада денес, е партија која е основана од нео-нацисти. Тие се нарекуваат себеси „Шведски демократи“, но основачите на таа партија биле „скинхеди“. Па, размислете за тоа. За нас, многу е значајно да ја признаеме оваа приказна и да ја истражиме. Не само да ја признаеме пред светот, туку да си ја признаеме и себеси.

Зошто се важни митовите и народните приказни?

Тоа се приказни кои најдолго биле со нас, а кога велам нас, зборувам за човештвото. Тие се најстарите примери кои ги имаме за тоа како човекот ги употребува приказните, односно својата имагинација за да преживее во светот. Тие требало да бидат запомнети, не постоеле книги, па единствениот начин за приказните да бидат зачувани било да бидат запомнети, да бидат добри, возбудливи, забавни и чудни и мислам дека ние никогаш нема да го изгубиме овој апетит за приказни. За мене никогаш нема да постои „висока“ литература, за мене отсекогаш постоела само возбудлива литература.

Приказните треба да бидат возбудливи и да бидат отворени во раскажувањето, па дури и кога се раскажуваат приказни сместени во современото време и се занимаваат со „вистинските проблеми“, моето верување е дека тие не можат да бидат раскажани без имагинација, а секогаш кога се употребува имагинацијата сме поврзани со фундаменталните приказни и шаблони. Па дури и приказна за самохрана мајка која живее во мало станче во сиромашно маало, која се обидува да ги израсне своите три деца и да ги направи нивните животи исполнети – таа приказна веќе автоматски е поврзана со народните трагедии и фолклорот и приказните за трите браќа со три различни животни правци. Па оттаму, за мене овие шаблони се секогаш тука и можам многу очигледно да ги вметнам во приказната, но без разлика на личната преференца, овие шаблони се секогаш присутни во добрите приказни.

Инспирацијата е насекаде околу нас. Од дете, па сè досега, кои се книгите, филмовите и музиката која ве инспирираше?

Поминато е многу долго време, а јас многу сакам да читам, да слушам музика и да гледам филмови. Јас сум културен „омнивор“. Од литературата, најмногу ме привлекуваше надреализмот, бев воодушевен од слободата која ја даваше за создавање на чудни слики и што дозволуваше неочекувана употреба на зборовите. Мојата апсолутна кинематографска инспирација беше „Мери Попинс“ и мислам дека сè уште е. Тој филм е еден од најдобрите што го имам гледано. Бев дете кога го гледав. Тој филм има неверојатна слобода и патува во различни форми на реалноста. Понатаму, друг филм кој ме освои беше „Bladerunner“, но и јапонската кинематографија, особено филмот „Омнибаба“ и филмовите на Дејвид Линч, особено „Eraserhead“ бидејќи отвори нови можности за кинематографијата. Ако зборуваме за музика, во мојата генерација имаше два различни трендови – електронската музика која доаѓаше од Германија и Дејвид Боуви, кој беше најголемиот херој кој не запозна со германската музика. Навистина ги обожавам пионерите на синтисајзерот. Потоа ме освои и панкот. Панкот со својата можност едноставно да излезеш и самостојно да ги правиш работите, да му кажеш на светот што ти е потребно. Сè уште одам во кино неколкупати во неделата. Најголемата, најграндиозната книга за мене лично беше „Мајсторот и Маргарита“ од Микаел Булгаков. Таа е за мене лична литературна библија. Лудото, трансгресивно и алтернативно кино на Џон Вотерс исто така беше голема инспирација за мене.

Кои се вечните теми во „Сината лисица“?

Борбата помеѓу доброто и злото. Тоа е и носечката тема во народните приказни. Се работи за пречките со кои што се соочува доброто и за тоа како секогаш е потребен напор за да го зачуваме доброто во општеството. Во книгата има два спротивни ликови, еден за кој начелно сметаме дека е добар, тоа е свештеникот, но испаѓа дека тој е материјалист и опортунист. Од друга страна го имаме порочниот лик, професор по природни науки, кој треба да претставува сомнителниот лик, но испаѓа дека тој е добар. Во средината е ликот на младата девоја со Даунов синдром, која е катализатор и тест за нивната човечност. „Сината лисица“ е книга за големи теми, иако е сместена со мал свет. Тука е лисицата како потсетник за природата која ја надминува контролата на човекот.

 

Што можат да очекуваат оние кои се пријавија на работилницата за креативно пишување?

Можат да очекуваат да слушнат од мене како јас работам. Ќе ја отворам мојата чанта со алатки и ќе им ги покажам алатките кои ги користам при пишување. Ќе се фокусирам на „Сината лисица“ и како ја напишав книгата. Приказната за тоа како ја напишав книгата е многу јасна за мене, но не секогаш ова е јасно за читателите. Луѓето ќе слуштат за бројните пристапи кои ги имав за да ја напишам. Генерално, станува збор за мастерклас.

Кај младите луѓе се забележува поголема употреба на англиски јазик. Дали е ова проблем и во Исланд? Што мислите вие по ова прашање?

Го разбирам предизвикот да се пишува на англиски јазик бидејќи сите сакаат да се прочитани, па денес, многу млади луѓе се дел од интернет заедницата и почнуваат да пишуваат и да ја дискутираат литературата, окупирани се од познатите книги, жанрови и писатели, а форумите за дискутирање на овие теми се на англиски, па се чувствуваат дека и тие некако треба да придонесат. Го разбирам постоењето на оваа тенденција, но за мене многу е важно да пишувам на исландски јазик и го правам тоа бидејќи така имам предност. Книгата што пред две години беше преведена на македонски – „Од устата на китот, е приказна која е сместена во Исланд во 17 век, а се работи за еден лик кој влегува во конфликтот со општеството. Но, се сеќавам дека кога ја пишував книгата, паралелно пишував  две книги и се обидував да дознаам која е попотребна да ја напишам. Една од нив беше за духовен медиум, а се одвиваше во современ Рејкјавик, а втората беше за духовен медиум од 17 век.. Се сеќавам дека разговарав со жена ми за тоа која книга да ја напишам, но се сетив дека само јас имам пристап до приказната од 17 век, за овој човек, и ми текна дека никој друг нема да ја раскаже ако не ја раскажам јас. И сфатив дека ова е многу паметно. Можам да работам со исландско културно наследство, а тоа е привилегија. Малечките приказни од малечките места се одлични бидејќи ретко кој има пристап до приказната. А единствениот начин да се раскаже ваква приказна, да се долови искуството, е да се раскаже на јазикот од местото каде потекнува приказната. Мислам дека доколку сте млади автори и сакате да станете уникатни автори, брилијантни автори, треба да ги раскажувате приказните на јазикот кои најдобро го познавате. Кога зборуваме на мајчиниот јазик уживаме една слобода која не е присутна кога зборуваме на странски јазик. . Оттаму, ако сакате да бидете брилијантен автор треба да пишувате на мајчин јазик, ако сакате да бидете добар автор, можете да пишувате на странски јазик.

Во сите земји провејува овој јазичен проблем. Едноставно, огромен дел од интернетот е на англиски јазик. Оттаму доаѓа и потребата на младите да пишуваат на англиски јазик. Од друга страна, сленгот не го сметам за опасен. Сите употребуваме сленг кога сме млади, но потоа ја напуштаме таа практика. Почнуваме да зборуваме на мајчин јазик и да го употребуваме мајчиниот јазик на поконзервативен начин. Така што, не сум загрижен за сленгот. Истовремено, младите луѓе употребуваат зборови од поголемите јазици, а исто така создаваат свои сленгови на мајчин јазик. И јас кога бев млад, зборував на сленг, најчесто инспириран од американски филмови, па постарите лица беа многу загрижени дека го губиме исландскиот јазик, но ние помладите истовремено правевме луди експерименти со мајчиниот јазик, па прераснавме во брилијатни поети.

Во земјава, културата на читање е многу мала. Како да го направиме читањето повторно кул?

Од една страна, јас обожавам книги, но имам проблем доколку читам од некој апарат, а не ја држам книгата во раце. Можам да читам стории, есеи и поакадемки текстови на некаков уред, на мојот таблет на пример. Но кога станува збор за поезија, романи и фикција, едноставно морам да ја држам книгата, мора да можам да се движам напред и назад во книгата и да работам со текстот на начини на кои не можам преку екран. Многу е важна и достапноста. Но, од друга страна, она што сега се случува со аудиокнигите е нешто неверојатно, бидејќи никој од нас не го предвиде ова. Аудио книгите сега стануваат омилен медиум на многу луѓе и мислам дека е многу возбудливо да се следи нивниот развој. Мислам дека аудиокнигите ќе го променат начинот на кои романите се контруирани, односно ќе ја променат релацијата помеѓу авторот, текстот, читателите, па мислам дека сето ова е прекрасен развој. Но, за да ги направиме книгите повторно кул, треба да се навратиме на училиштата. Моментално за децата, книгата е најголемиот пример зошто училиштата се здодевни. Подосадни и од порано. Сега има многу различни медиуми, па децата неретко се запрашуваат „Зошто морам да читам книги за домашни животни, кога можам да гледам видео на „Јутјуб“ кое ја објаснува истата тема?“. И тоа е многу фер прашање. Па, за да се случи промената, мораме да се осигураме дека книгите во училиштата не се употребуваат како алатки за мачење.

Дали постои рецепт за пишивање на успешно постмодерно дело?

Не знам. Не знам дали кратките дела се одговор на постмодернизмот, постојат и книги од по неколку томови што се успешни денес, како „Игра на троновите“ и останатите книжевни серијали. Овие дела се многу читани, но лично јас, многу ретко читам книги над 300 страни, па за мене пократките дела се подобри. Добра е опцијата да се пишуваат пократки книги за луѓето кои имаат краток опсег на внимание. Кратката должина на моите книги е одговор на растечката моќ за впивање на фрагментирани информации. Луѓето стануваат сè повеќе моќни да состават целина од фрагментирани информации. Исто така, постојат луѓе кои уживаат во читање на долги текстови. Па така, можно е да ги изгубиме оние книги кои се наоѓаат во средината на оваа поделба – можеби ќе постојат книги од 150 страни и книги од 800 страници.

Ивана Смилевска