„Недопирливите“ убијци на балканскиот рис

Марко беше убиен среде заштитена зона. Телото никогаш не му беше пронајдено. Само го снема сигналот кој го емитуваше неговиот околувратник. Неколку месеци по исчезнувањето, во 2011 година, стигнаа гласините. Од повеќе места. Од луѓе кои не се познаваа меѓусебе. Сите тие водеа до истиот човек. Висок полициски службеник. Неименуван. Еден од недопирливите. Близок до владејачките структури.

Марко беше првиот заловен балкански рис. За него светот слушна во 2010 година, кога македонските биолози успеаја да го фатат и да му стават ГПС околувратник. Преку него за првпат можеа да го изучуваат движењето на рисот низ македонските планини, во реонот на Националниот парк „Маврово“. Марко беше и гордост на Балканот, жив доказ дека рисовите не живеат само во митовите и приказните.

Марко сликан од камера-замките на МЕД во март 2010 година

Приказната за Марко уште еднаш ја покажа суровоста на човекот. Главниот непријател на загрозениот балканскиот рис, од кој се преостанати помалку од 45 единки во светот во само три држави. Северна Македонија, Албанија и Косово. Нивниот опстанок сега зависи од криволовци и моќници со „ловечки имунитет“, недефинирани закони и стратегии, но и хидроцентрали и градби што се шират низ природните живеалишта на рисовите.

Диме Меловски, од Македонското еколошко друштво (МЕД) и по десет години го памети секој момент поврзан со Марко. Од неговото заловување, па сè до исчезнувањето. Вели дека цела година трагале по сигналите кои требаше да ги емитува неговиот околувратник. Не сакале да веруваат во гласините за неговото убиство во 2011 година, сè додека друг рис не ја преземал неговата територија. Во 2012 година го заловуваат Мартин.

„Кога сфативме дека Мартин се движи по скоро истата територија, беше јасно дека Марко повеќе не е жив“, се потсетува Меловски.

А токму Марко, помогна да се постават основите за телеметриските истражувања, да се проучува движењето, размножувањето и навиките на балканските рисови. Се развија методите на заловување и следење и ја подотвори вратата за понатамошни студии за загрозените големи мачки, како што се Лиса и Филипче.

Никој не е казнет за криволов на рис

Сепак, Меловски вели дека убиството на Марко покажало дека на Балканот, луѓето кои се моќни можат лесно да ја злоупотребуваат својата функција и законите.

„Колку дрзок треба да бидеш, за да можеш тоа да го направиш?! Тоа не може ‘обичен човек’ да го направи. Што значи дека, сепак, тие луѓе се осмелуваат заради тоа што имаат грб, или врски, или се на некоја поголема функција“, вели Меловски.

Тој потсетува дека забрана за лов на рисот има уште од 1949 година, ама досега нема ниту еден случај каде некој е казнет поради криволов на рис.

„Веќе 15 години работиме на заштита на балканскиот рис и секако дека сме дошле и до докази. Дури и до луѓе кои при интервјуа си признавале дека некогаш имале криволовено, меѓу другото и рис. Во последно време имаме докази и фотографии од такви случувања…Сметаме дека една од главните работи зошто не може да се сузбие оваа закана е затоа што нема доволно спроведување на законот“, револтиран е Меловски.

Националниот парк „Маврово“ се смета за центарот на балканскиот рис. Овде е докажано дека тој се размножува во природа, како и дека неговата бројност е најголема на Балканот. Но во бројки тоа е премалку. Во „Маврово“ се проценува дека живеат едвај 20-тина единки.

Директорот на Паркот, Самир Ајдини, потврдува за гласините кои кружат меѓу активистите и ловечката заедница дека еден функционер дури и се фалел со убиен рис. Меѓутоа не сака да коментира „по допрен глас“.

„Националниот парк, сè што се случило на негова територија го гледа и го пријавува. Собира докази, онолку колку што може да собере во моментот, и го пријавува до Јавното обвинителство“, објаснува Ајдини.

Директорот вели дека 70-те вработени лица во нивните служби постојано го контролираат теренот, па со тоа, мал е бројот на луѓето што криволоват.

За функционерот кој се фалел со убиен рис нема пријава. Одговорност не се бара ниту од рестораните и хотелите кои ги „украсуваат“ своите простории со препарирани рисови или кожа од реткото животно. Вакви „експонати“ најчесто се забележуваат низ западниот дел на државата, онаму каде што се движи балканскиот рис.

Еден инспектор за лов во цела држава

Јонче Гаговски со години работи како ренџер во Националниот парк „Пелистер“, лоциран стотина километри јужно од „Маврово“. Тој посочува дека и тука, во 2013 година имаат сликано и пронајдено траги од рис.

„Немаме забележано да се ловат рисови. Зашто е редок, таинствен. Човек е среќен ако види рис во живо“, објаснува.

Она што го споменува како проблем, е што државата генерално тешко се справува со ловокрадците. И самите ренџери немаат некои поголеми овластувања. Ниту пак имаат оружје. Ако сретнат криволовци, оставени се сами на себе.

„И покрај тие работи, сега со камерите е многу полесно, бидејќи имаш доказ дека биле во паркот. Имав еден случај на грчка граница, помеѓу Брајчино и Кишево, најоддалечениот дел од Паркот. Ги најдовме, беа 15 души. Не бре брате, никому ништо. Не те фермаат. Си заминаа…“, раскажува Гаговски.

Иако генерално постои, самите ловџии се борат против криволовот. Кичевскиот ловџија Игор Доневски, објаснува дека законот пропишува кога смее да се лови одредена врста дивеч.

Балкански рис убиен во 2013 година, најверојатно во НП „Маврово“

„Некаде е дозволен само комерцијален лов. Може да се изведува исклучиво со присуство на ловочувар. Си има ценовник. Пример, ако дојде ловџија од странство, тој си плаќа и гонечки кучиња и ловци, ловочувар, возило ќе си изнајми. Тоа е олеснителна околност за него“, вели ловџијата.

Во Северна Македонија официјално постојат 256 ловишта и 68 корисници – концесионери на дивечот во ловиштата, а во моментов има само еден државен инспектор за ловство. Токму инспекторите пак имаат клучна улога во спроведување на законите.

Радио МОФ побара став од Државниот инспекторат за шумарство и ловство. Одговорот изостана.

Александар Настов од Министерството за животна средина тврди дека инспекторите се обучуваат, како треба да постапуваат, а потоа останатото е надлежност на инспекциските служби и правосудните органи.

„Во последно време немаме случај на ловокрадство, но тоа не значи дека таквите случаи некаде ги нема, особено на тие гранични подрачја. Така што, треба и понатаму будно да се следи ситуацијата. Засега тие балкански рисови што ги имаме со локатори, освен природна смрт, немаме друг случај (на угинување н.з.). Во иднина за сите работи мора да нè известуваат, пред сè концесионерите и управувачите со заштитени подрачја“, вели тој.

Меловски, пак, јасно се сеќава. Рисот Марко имаше околувратник и се движеше во национален парк.

Рисот во Албанија (треба да) го штити забраната за лов

И во соседна Албанија балканскиот рис е заштитен вид. Александар Трајче од организацијата за Заштита и зачувување на природната средина во Албанија (ППНЕА) потенцира дека секоја форма на ловење, заловување, чување или наштетување на видот, се смета за нелегално. На ниво на цела Албанија, од 2014 година до 2021, е прогласена целосна забрана за лов.

Мерката дошла откако криволовот излегол од контрола, а тамошната влада препознала дека нема средства, човечки капацитет, логистика и законска рамка да се справи со криволовот.

„Па така, одлучија да ги имплементираат овие драстични мерки. Образложението беше дека во меѓувреме ќе работат на подобрување на менаџирањето, легислативата за ловот и менаџирањето со дивиот свет, генерално. Имаше некој напредок по ова прашање, но, исто така, знаеме дека мораториумот не е 100 отсто ефективен. Сè уште има случаи на криволов и сега, би рекол е уште полошо од порано. Има селективно спроведување на законот за неколку индивидуи кои се фатени во криволов. Тоа придонесе да се зголеми незадоволството меѓу ловците“, вели Трајче.

Планината Мунела во Албанија каде живее балканскиот рис

Замир Дедеј од Агенцијата за заштититени подрачја на Албанија потврдува дека постои илегален лов, бидејќи „е невозможно да се биде присутен на цела територија“. Но, нагласува, во заштитените подрачја криволовот е сведен скоро на нула, што не е случај и надвор од овие реони.

„Не се плашам да кажам дека повеќето од тие луѓе што ловат илегално се поврзани со високи судии, обвинители или полициски службеници, а со тоа е многу потешко да бидат фатени. Но, сигурен сум дека оваа приказна ќе заврши“, вели Дедеј.

Кон крајот на минатата година албанскиот парламент ги зголеми казните за криволов. Новина, вели Дедеј, е тоа што покрај парична, се предвидува и затворска казна за луѓето кои го уништуваат биодиверзитетот, посебно во заштитените подрачја.

„Ова е исто така процес кој ќе видиме како ќе тече, бидејќи во моментов казните за ова се многу строги. Морам да кажам дека можеби, сè уште ја немаме културата судиите да стават некој во затвор бидејќи убил животно, но сега е време тоа да го сториме. Посебно, кога имаме видеа од луѓе на северот што убиваат мечка, или имаме слики од убиен мал рис. Некој мора да оди во затвор за тоа“, дециден е Дедеј.

Случајот Скадар – рис како атракција за гости

Во албански Скадар во 2011 година балкански рис беше нелегално чуван во заробеништво. Во мал кафез со лоши услови, за да служи како атракција за гостите на ресторан на влезот во градот. Активистите забележале дека рисот бил фатен во замка, со врзана нога, па ја изгубил функцијата на едно од стапалата, поради обидите да се ослободи од синџирите.

Веднаш започнале процедури за негово ослободување. Разговарале со сопственикот и се обиделе да му пружат медицинска грижа на рисот, со надеж дека потоа ќе биде пуштен во дивина.

„Истовремено, го пријавивме овој рис до властите, но за жал ништо не се случи“, се потсетува Трајче од ППНЕА.

Клодиана Марика од Министерството за туризам и животна средина на Албанија појаснува дека сакале да го ослободат рисот, но немало соодветни услови каде да биде сместен. Постоела можност да се однесе во Италија, но не сакале да го сторат тоа за дополнително да не се намали неговата бројност во земјата. Со поддршка на институциите, дури на почетокот на 2019 година, рисот конечно е пренесен во Зоолошката градина во Тирана, во живеалиште направено со помош на странски донатори.

„Знаете, и јас се чувствував горда кога успеавме да постигнеме согласност меѓу сите засегнати страни, да го однесеме во Зоолошката градина. Бидејќи многу полесно ќе беше, во однос на заложби, финансии, ресурси, да го однесеме надвор (од Албанија н.з.). Ние се обврзавме да го задржиме овој генетски материјал во земјата“, вели Марика.

Рисот почина само шест месеци откако беше сместен во Зоолошката градина. Tој беше прв случај – доказ дека има жив балкански рис во Албанија.

Трајче вели дека чувањето див свет во заложништво како атракција, во ресторани покрај патиштата, било распространет феномен. Во тие години, откриле и повеќе од 50 мечки чувани во заложништво на различни места низ Албанија.

„Така што, рисот на некој начин беше жртва на широко распространет нелегален систем на чување див свет кој се случуваше во државата“, вели тој.

„Кој го направи ова!?“

И косовските служби потврдуваат дека имало случај на убиен рис изминативе години, кој се движел по различни средини. Сепак, директорот на Агенцијата за заштита на животната средина, Илир Морина тврди дека „сите се запознаени дека ако се усмрти рис тоа претставува тешко кривично дело“.

„Сега луѓето, кои по ресторани или дома имаат изложено кожа или други балсамирани животни, ги контролираме. Значи свесни се дека ќе бидат казнети ако убијат рис или некое друго диво животно. Ова влијаеше на намалување на бројот на убиени животни. Но, не сме 100 отсто задоволни и верувам дека ќе се зголеми интензитетот на заедничката заштита на животните, помеѓу сите држави“, потенцира Морина.

Тој генерално вели дека „е присутен нелегален лов, иако е намален до максимум“. Според него, постојат случаи каде ловци ги преминуваат границите за да ловат и потоа се враќаат во својата држава. Токму затоа, напоменува, многу е важно да се подобрува соработката на граничната полиција помеѓу соседните држави, како и организирање на заштитата со ренџери или заеднички служби.

Фатос Лајчи од косовската организација ЕРА раскажува дека уште во 1989 година имало случај со убиен рис во Косово. Во кругот на сегашниот Национален парк „Проклетие“ овчар наишол на два риса. Се уплашил и едниот го застрелал. Потоа, го однел мртвиот рис во селото.

„Тоа било во времето на бивша Југославија. Дошле шумските служби, биле револтирани и прашале ‘Кој го направи ова!?’. Но, целото село молчело бидејќи знаеле дека нешто не е во ред. Ова се факти за кои знаеме“, вели Лајчи.

Сепак, Лајчи смета дека сега е сменета ситуацијата, барем меѓу локалното население.

„Не веруваме дека тие се заканата. Локалците не излегуваат да ловат. Зборувам за мештаните од Ругова. Не одат на лов, но имаме проблем со ловците што доаѓаат од градот и околината, кои бараат кому да платат за да можат да ловат. Локалците немаат традиција на лов. Традицијата им била посветена на дрвјата, бидејќи тоа им бил единствен ресурс, единствен начин да преживеат низ вековите. Но, сега ситуацијата е сменета“, вели тој.

Нема шуми – нема ни рисови

Покрај криволовот сечата на шуми и изградбата на патишта се високо на листата закани кои го демнат ова ретко животно.

Преку нив се намалува територијата на рисот, а се ништи и неговиот плен, како дивокозата, срната и зајакот. Неконтролирана сеча на шумите е проблем во целиот регион. Планината Мунела, каде во Албанија живее балканскиот рис, е деградирана. Природата постојано се соголува и пали.

„Ако му ја одземете храната на животното, тогаш му ја намалувате и можноста да преживее. Друг важен фактор е уништувањето на живеалиштата“, нагласува Трајче од ППНЕА.

Кога на уништувањето на шумите ќе се додадат и изградбата на патиштата и автопатиштата, тоа станува вистинска катастрофа за дивиот свет.

Прегазениот рис на патот Охрид-Кичево

Во 2018 година, на патот „Охрид- Кичево“, беше прегазен рис. И покрај обидот на активистите да го спасат и пренесат во Скопје, женката, поради сериозноста на повредите, умре при транспортот.

Покрај тоа што градежните активности ги вознемируваат животните, нозете на рисовите и дивите животни ретко кога се осмелуваат да поминат преку асфалт. Новите патишта ја цепкаат нивната територија и им ги намалуваат можностите за исхрана и размножување.

Меловски од МЕД објаснува дека „зелените мостови“ се едно од решенијата кои развиените земји ги користат за да го заобиколат овој проблем. Станува збор за зелени површини кои се градат врз патиштата, а преку кои животните можат да поминуваат слободно и непречено.

Токму на дел од територијата каде живее балканскиот рис поминува делницата на автопатот „Кичево-Охрид“ кој активно се гради последниве години. Меловски вели дека среќна околност е што поголемиот дел од патот има доста вијадукти и голем тунел кои ќе овозможат поминување на животните. Меѓутоа, еден дел од автопатот, на самиот завршеток на планината Караорман, кај селото Ботун и Пресека, е прилично израмнет терен. Токму тука еколозите сметаат дека е потребен барем еден „зелен мост“ со ширина од околу 200 метри.

„Тоа треба да се испланира уште при градењето на патот за да се намалат трошоците. Кога веќе ќе се изгради автопатот или во понапредна фаза на градба тоа би чинело повеќе. Меѓутоа, нашата држава не размислува на тој начин и не размислува на проблемите кои би настанале. А не треба да одиме подалеку. Еве, Хрватска, на патот Сплит-Дубровник и Загреб-Сплит има изградено десетици такви зелени мостови“, забележува Меловски.

Од Јавното претпријатие за државни патишта на Северна Македонија тврдат дека при реализацијата на инфраструктурните подрачја се посветува внимание и на заштитата на животната средина. При изградба на оваа автопатската делница велат дека се предвидени голем број мостови, вијадукти и подпатници, кои ќе биде повеќенаменски.

Меловски од МЕД апелира и за уште една опасност која се појавила последниве години. Дивите кучиња. Распространети се по дивината, во руралните средини, надвор од урбаните јадра. Го убиваат пленот на рисот и влијаат врз цел екосистем.

„Се исхрануваат и со остатоци од пленот на самиот рис, па рисот е приморан пак да лови нов плен, што во многу случаи се покажува тешко. Прво, затоа што го нема во таа густина како што би сакале да го има, а второ, доколку тоа и се случи на женка со млади, која се обидува да стигнат до полова зрелост, значи дека тие ќе бидат многу поподложни на болести, бидејќи ќе бидат неухранети. Како што кажува литературата, околу 50 отсто од младите на рисот доспеваат до полова зрелост“, вели тој.

Балкански рис и диви кучиња кои се „гоштеваат“ со неговиот плен снимени на камера-замките на МЕД во период од еден час

„Прво гледаме да уништиме, а потоа што може да заштитиме“

Длабоките клисури на Националниот парк „Маврово“, водопадите, дивите реки, буковите шуми и пространите ливади се едни од последните недопрени природни области во Европа. Но, пред речиси една деценија, живеалиштето на балканскиот рис беше под сериозна закана поради изградбата на две големи хидроцентрали во Националниот парк.

Биологот Ана Чоловиќ Лешоска, од невладината организација „Еко свест“, посвети осум години од својот живот за да го спречи овој проект и да го спаси балканскиот рис. За својата борба, која заврши со стопирање на овие проекти, неодамна ѝ беше доделена престижната награда „Голдман“ за животна средина.

Сега таа е револтирана од плановите за градење мали хидроцентрали во заштитените подрачја. Загрижувачки е тоа што се планираат преку 3.000 нови хидроцентрали кои би никнале на Балканот.

„И покрај тоа што имавме препораки од Бернската конвенција и Европскиот Парламент да престанеме со изградба на мали хидроелектрани во ‘Маврово’, гледаме дека постојано продолжуваат вакви активности. Различен пристап од различни институции – Владата ги продолжува договорите, или во план и е да ги продолжи, а локалната самоуправа укинува градежни дозволи“, објаснува Чоловиќ Лешоска, додека на нејзиниот врат носи ланче со силуетата на рисот. Симбол на нејзината битка.

Постоечки (лево) и хидроелектрани кои се градат или постојат планови за градба (десно) Извор: Riverwatch

Еден од проблемите со кои директно е загрозено ова животно е и тоа што „Маврово“ е единствениот национален парк во Северна Македонија кој не е репрогласен според новиот Закон за природа. Процедурата е замрзната од 2015 година, кога, според Чоловиќ Лешоска, „повеќе наликувал на закон за градење, отколку за заштита на природно богатство“.

Чоловиќ Лешоска претпоставува дека зад кочењето на овој важен закон се кријат интереси и договори за одредени хидроелектрани, кои би биле во конфликт со новите прописи.

„Ние сериозно ја правиме едната и иста грешка постојано со сите заштитени подрачја. Сега тоа се повторува со Шар Планина. Прво гледаме да уништиме, а потоа да видиме што може да заштитиме. А, треба да биде комплетно обратно – прво да видиме што имаме како вредност да заштитиме и да одлучиме дека таму нема да уништуваме, а потоа да ги правиме тие инфраструктурни проекти без голема штета по дивиот свет и животната средина“, нагласува таа.

Директорот на НП „Маврово“, Ајдини, потврдува дека токму поради хидроцентралите, законот е заглавен во лавиринтите на институциите. Вели дека во минатото се дадени многу дозволи за ваква инфраструктура, кои денеска ги спорат со сомненија дека ќе нанесат штети врз животната средина.

Овие градежни зафати се судираат со зонирањето, кое е дел од Предлог-законот со кое Паркот треба да се подели на три зони. Од зона за одржливо користење, преку зона за активно управување, до зона за строга заштита.

Според студија на „Ривер Воч“ во Албанија се градат 60, во Косово 15, а во Северна Македонија 14 хидроцентрали. Дополнително, во овие три земји постојат планови за уште 719 нови хидроцентрали.

„Критично загрозен“

Балканскиот рис се води како „критично загрозен“ на Црвената листа на загрозени видови на Меѓународната унија за конзервација на природата (IUCN). За да се подобри статусот во „загрозен“, според правилата на листата потребно е зголемување на популацијата на најмалку 50 единки и таа бројка да се задржи пет години по ред.

Урс Брејтенмосер, од Експертската група за диви мачки на IUCN, објаснува дека уништувањето на шумите во Албанија и инфраструктурниот развој во Северна Македонија се главните опасности по балканскиот рис, додека во Косово рисот се среќава толку ретко што воопшто не им се познати конкретните опасности со кои се соочува таму.

„Постои конзервациски план за управување со Националниот парк ‘Маврово’ кој мора строго да се спроведе за да се заштити јадрото-популацијата, а Паркот треба да ги добие потребните средства за тоа. Надвор од паркот, подготвени се национални акциони планови за Северна Македонија и Албанија, кои сега мора да бидат применети и имплементирани“, вели Брејтенмосер.

Иако не ги оценуваат поединечните стратегии на државите, Експертската група е вклучена во развој на широк спектар на стратегии за конзервација на балканскиот рис, како и во националните акциони планови.

„Меѓутоа, меѓународната стратегија никогаш не била прифатена од надлежните национални власти , а националните акциони планови не се целосно спроведени. IUCN и Експертската група за мачки смета дека конзервациските власти во земјите мора да дадат највисок приоритет на конзервацијата на критично загрозениот балкански рис. Оваа оценка е потврдена и од Бернската конвенција“, посочува тој.

Додека од Унијата имаат впечаток дека националните тела немаат соодветни капацитети и доволна поддршка за плановите за конзервација, македонските, албанските и косовските служби уверуваат дека „се работи на тоа“.

Во однос на тоа што нема посебна Стратегија за балкански рис, македонското ресорно министерство смета дека независно од тоа дали секоја од државите има таков документ, доволна е и тековната Стратегија за заштита на природата и на биодиверзитетот.

„Доколку во иднина се донесе посебна стратегија од периодот 20-30 години, тоа ќе биде плус каде што овој вид ќе биде таргетен вид. Ние сега имаме за четирите видови крупни ѕверови, каде балканскиот рис е рамноправно третиран, заедно со мечката, волкот и слично“, вели Александар Настов од Министерството за животна средина.

Ставајќи го рисот како главна фотографија на својата Фејсбук страница, Министерството за животна средина на Северна Македонија покажаа дека се горди на тоа што во земјава живее големата мачка. Иако ова е една од најупотребуваните фотографии на интернет за балканскиот рис, сепак од информациите кои успеавме да ги најдеме станува збор за евроазиски рис сниман во австрискиот Национален парк Калкалпен за документарниот филм „Создавање на античка шума“

Дедеј од Национална агенција за заштитени подрачја во Албанија споменува за Стратегија што завршила во 2019, кога за прв пат се обиделе да направат поголема контрола на заштитените подрачја. Сепак, нагласува периодот од 4-5 години e краток за менување на менталитетот, а идејата е да се подобри и капацитетот и опремата на службите.

Дедеј, соработката со Северна Македонија ја оценува како слаба, со Косово како подобра, а со Црна Гора како многу добра.

„Македонија има различен начин на управување. Заштитените подрачја обично се водени од ентитети кои ги користат приватните идеи, продаваат некои работи и добиваат плата. Има исто така некои резултати од ЕУ студии направени за Преспа, покажуваат дека во Албанија е подобро бидејќи се менаџира од владата, од каде луѓето земаат плати, додека во Македонија идејата е да бидат платени од приходот што самите го генерираат. Па, некогаш тоа е поврзано со користењето на природните ресурси. Би бил среќен да започнам соработка со Македонија, но мора да најдеме некаква владина институција која работи со заштитените подрачја. Досега, имаме потешкотии“, вели тој.

Илир Морина од Агенција за заштита на животната средина од Косово ги поканува министрите од трите држави и Парламентите да ги имплементираат потребните документи и европски директиви. Ја споменува и „Натура 2000“. Ова, според него, е важно бидејќи рисот не прашува „дали ќе спие во Северна Македонија, Албанија или Косово“.

„Тој се движи и ние треба да му обезбедиме услови, не само за рисот, туку за секое животно и растение кое е подеднакво важно да се зачува, бидејќи природата во светот се намалува во голема мера и се деградира, климатските промени се очигледни“, нагласува Морина.

Најголемо прекугранично заштитено подрачје во Европа

Активистите бараат поголема соработка со државните институции за заштита на рисот.

„Во рамки на Програмата за заштита на Балканскиот рис досега на Фејсбук добивме само еден збор – ‘браво’, и толку. Тотално нè игнорираат. Не покажуваат ниту малку почит, знаејќи дека Косово има неверојатно животно. А, веројатно рисот го става Косово на светската мапа, промовирајќи ја како земја“, објаснува Лајчи за ситуацијата со која се соочуваат во Косово.

За Трајче од ППНЕА постојат две нивоа кога се зборува за прекугранична соработка. Невладината и академска заедница постигнале многу за спас на рисот, преку својата поврзана мрежа од организации. Од друга страна, отсуствуваат клучни врски кај владините институции.

„Владините институции во овие држави сè уште се слаби. Сè уште мора да изодат долг пат за да изградат институционална сила. Тие се предмет на промени во зависност од политичкиот момент и политичките избори, назначувањето различни директори од година во година… и сето тоа придонесува за институционална нестабилност. Но, не ја гледаме целата ситуација како целосно мрачна. Има некакво подобрување, има некаква комуникација“, вели тој.

И Меловски од МЕД забележува дека невладините се „држат заедно“ за спас на рисот. Последниве години се подобрила и соработката со НП „Маврово“, а имале и средби со соседните заштитени подрачја од Косово и Албанија, со што е подобрен и мониторингот на терен. Сепак, за него е проблематично што со години наназад при одлуките на Владата „не се слуша гласот“ на надлежното Министерство за животна средина.

На ниво на трите држави, како следен чекор ја споменува меѓународната соработка со заштитените подрачја. Заеднички патроли, цензус на диви кози кои се и храна за рисот, заеднички мониторинг со фото-замки – смета дека е она што треба да го прават пограничните подрачја. И секако, заштита на подрачјата каде има траги од балканскиот рис.

„Дај боже, Шар Планина и од македонска страна да биде прогласена за национален парк. Тоа ќе биде едно од најголемите прекугранични заштитени подрачја, можеби во Европа. Зборуваме за Шар Планина од косовска и македонска страна, заштитено подрачја Кораби од албанска страна и НП ‘Маврово’. Формираат огромно заштитено подрачје што е секако добредојдено за балканскиот рис“, констатира Меловски.

***

Иако свирепо убиен, Марко ќе остане запаметен како клучната единка која на биолозите им овозможи бесценети податоци преку кои можат да го спасат балканскиот рис од изумирање. Неговиот лик е дел од голем број едукативни кампањи и документарни филмови наменети за младите.

Мисијата на еколозите сега е да се осигураат дека балканскиот рис ќе постои кога новата генерација ќе биде во можност да носи одлуки за неговата иднина.

Подготвија: Бојан Шашевски, Даниел Евросимоски, Јасмина Јакимова, Емилија Петреска

*Сторијата е работена во периодот од октомври 2019 до мај 2020 година

**Првиот дел од текстот може да го прочитате во продолжение

По трагите на Лиса и Филипче, балканските рисови кои обединија три држави
Vrasësit “e paprekshëm” të rrëqebullit Ballkanik

Marko u vra në mes të një zone të mbrojtur. Trupi i tij nuk u gjet kurrë. Vetëm u zhduk sinjali të cilin e emetonte qaforja e tij. Disa muaj pas zhdukjes së tij, në vitin 2011, u shfaqën thashethemet. Nga shumë vende. Nga njerëz që nuk e njihnin njëri-tjetrin. Të gjitha ato çonin te i njëjti person. Nëpunës i lartë policor. Pa emër. Një nga të paprekshmit. I afërt me strukturat qeveritare.

Marko ishte rrëqebulli i parë i kapur në Ballkan. Bota dëgjoi për të në vitin 2010, kur biologët maqedonas arritën ta kapin dhe t’i vendosin GPS qafore. Përmes tij, për herë të parë, ata patën mundësi të studionin lëvizjen e rrëqebullit nëpër malet e Maqedonisë, në zonën e Parkut Kombëtar Mavrovë. Marko ishte gjithashtu një burim krenarie në Ballkan, një provë e gjallë që rrëqebujt nuk jetojnë vetëm në mite dhe histori.

Historia e Markos tregoi edhe një herë egërsinë e njeriut. Armiku kryesor i rrëqebullit të rrezikuar të Ballkanit, prej të cilit kanë mbetur më pak se 45 rrëqebuj në botë, në vetëm tre shtete. Maqedoninë e Veriut, Shqipëri dhe Kosovë. Mbijetesa e tyre tani varet nga gjuetarët dhe njerëzit e fuqishëm me “imunitet gjuetie”, ligjet dhe strategjitë të papërcaktuara, por edhe nga hidrocentralet dhe ndërtimet që janë përhapur nëpër habitatet natyrore të rrëqebullit.

Marko i fotografuar nga kamerat kurth të SHEM në mars të vitit 2010

Dime Mellovski, nga Shoqata Ekologjike e Maqedonisë (SHEM) edhe pas dhjetë vitesh, kujton çdo moment lidhur me Markon. Nga kapja, deri në zhdukjen e tij. Ai thotë se gjatë gjithë vitit kanë qenë në kërkim të GPS sinjaleve dhe radio valëve të cilat duhej t’i transmetonte qaforja e tij. Nuk kanë dashur tu besojnë thashethemeve për vrasjen e tij në vitin 2011, derisa një rrëqebull tjetër mori territorin e tij. Në vitin 2012, e kapën Martinin.

“Kur e kuptuam që Martini po lëvizte pothuajse në të njëjtin territor, ishte e qartë se Marko nuk ishte më gjallë”, thotë Mellovski.

Pikërisht Marko, ndihmoi në hedhjen e bazave të kërkimit telemetrik, për të studiuar lëvizjen, zhvillimin dhe shprehitë e rrëqebullit Ballkanik. Metodat e kapjes dhe gjurmimit kanë evoluar dhe kanë hapur derën për studime të mëtejshme mbi macet e mëdha të rrezikuara, siç janë Lisa dhe Filipçe.

Askush nuk është dënuar për gjuetinë e paligjshme të rrëqebullit

Sidoqoftë, Mellovski thotë se vrasja e Markos tregoi se në Ballkan, njerëzit e fuqishëm abuzojnë lehtësisht funksionin e tyre dhe ligjin.

“Sa i pafytyre duhet të jesh, që të mund të bësh një gjë të këtillë?! Një “person i zakonshëm” nuk mund ta bëjë këtë. Që do të thotë, megjithatë, ata njerëz guxojnë sepse janë të mbrojtur, ose kanë lidhje, ose janë në ndonjë funksion më të lartë”, tha Mellovski.

Ai kujton se ndalim për gjueti të rrëqebullit ka që nga viti 1949, por deri më tani nuk ka pasur asnjë rast që dikush të ndëshkohet për shkak të gjuetisë së paligjshme të rrëqebullit.

“Ne kemi punuar për 15 vjet me radhë, për të mbrojtur rrëqebullin e Ballkanit dhe natyrisht kemi siguruar edhe prova. Madje edhe njerëzit që gjatë intervistave kanë pranuar se dikur kanë bërë gjueti të paligjshme, përfshirë edhe rrëqebull. Edhe kohën e fundit, kemi prova dhe fotografi të ngjarjeve të tilla dhe besojmë se një nga arsyet kryesore pse nuk mund të zhduket ky kërcënim është sepse nuk ka zbatim të mjaftueshëm të ligjit”, përgjigjet i revoltuar Mellovski.

Parku Kombëtar Mavrovë, konsiderohet si qendra e rrëqebullit Ballkanik. Këtu është vërtetuar se ai shumohet në natyrë, dhe se numri i tij është më i madhi në Ballkan. Por edhe ky numër, është shumë e vogël. Vlerësohet se ka vetëm 20 individë që jetojnë në Mavrovë.

Drejtori i Parkut, Samir Ajdini, konfirmon thashethemet që qarkullojnë në mesin e aktivistëve dhe komunitetin e gjuetarëve, se një zyrtar madje është mburrur se ka vrarë një rrëqebulli. Sidoqoftë, ai nuk dëshiron të komentojë atë që e ka dëgjuar.

“Parku Kombëtar sheh dhe raporton gjithçka që ka ndodhur në territorin e tij. Grumbullon prova, aq sa mund të mbledhë për momentin, dhe i raporton ato te Prokuroria Publike”, sqaroi Ajdini.

Drejtori thotë se 70 punonjësit në shërbimet e tyre po kontrollojnë vazhdimisht terrenin, kështu që numri i personave që merren me gjueti të paligjshme është i vogël.

Asnjë akuzë nuk është ngritur kundër zyrtarit që mburrej me atë që ka vrarë një rrëqebull. Nuk ka asnjë përgjegjësi për restorantet dhe hotelet që “dekorojnë” hapësirat e tyre me lëkurën e rrëqebujve ose me lëkurën e një kafshe të rrallë. “Eksponatet” të tilla vërehen në pjesën perëndimore të vendit, ku lëviz rrëqebulli i Ballkanit.

Një inspektor i gjuetisë në të gjithë vendin

Jonçe Gagovski për vite me radhë punoi si renxher në Parkun Kombëtar Pelister, i vendosur njëqind kilometra në jug të Mavrovës. Ai tregon se edhe këtu, në vitin 2013, u fotografuan dhe u gjetën gjurmë të rrëqebullit.

“Ne nuk kemi parë ndonjë të gjuaj rrëqebuj. Sepse është i rrallë, misterioz. Njeriu është i lumtur nëse sheh një rrëqebull”, thotë ai.

Atë që ai e përmend si problem, është se shteti në përgjithësi e ka të vështirë të merret me gjuetarët e paligjshëm. Edhe vetë renxherët nuk kanë ndonjë fuqi të madhe. Nuk kanë as armë. Nëse zbulojnë gjuetarë të paligjshëm, janë pa ndihmë fare.

“Përkundër kësaj, tani është shumë më lehtë me kamerat, sepse keni prova se kanë qenë në park. Kam pasur një rast në kufirin Grek, ndërmjet Brajçino dhe Kishevo, pjesa më e largët e Parkut. I gjetëm, ishin 15 vetë. Çne bre vëlla, askush nuk pësoj asgjë. Ata nuk të bëjnë mall. U larguan … “, thotë Gagovski.

Rrëqebulli i Ballkanit në vitin 2013, diku në PK “Mavrovë”

Edhe pse në përgjithësi gjuetia e paligjshme ekziston, vetë gjahtarët luftojnë kundër saj. Gjuetari nga Kërçova Igor Donevski, shpjegon se ligji përcakton kur një specie e caktuar mund të gjuhet.

“Diku, lejohet vetëm gjuetia komerciale. Mund të kryhet ekskluzivisht në prani të rojtarit. Ka një çmimore. Për shembull, nëse një gjahtar vjen nga jashtë, ai paguan për zagar për gjueti dhe gjahtarë, rojtar, ai do të marrë me qira edhe një automjet. “Kjo është një rrethanë lehtësuese për të”.

Në Maqedoninë e Veriut zyrtarisht ka 256 vend gjuetie dhe 68 përdorues – koncesionarë të kafshëve të egra në vendet për gjueti, dhe aktualisht ka vetëm një inspektor shtetëror për gjueti. Pikërisht inspektorët kanë rol kryesor në zbatimin e ligjeve.

Radio MOF kërkoi qëndrim nga Inspektorati Shtetëror i Pylltarisë dhe Gjuetisë. Përgjigja nuk e morëm.

Aleksandar Nastov nga Ministria e Mjedisit Jetësor, pretendon se inspektorët po trajnohen, si duhet të veprojnë dhe pastaj pjesa tjetër është përgjegjësi e shërbimeve të inspektimit dhe autoriteteve gjyqësore.

“Kohët e fundit, ne nuk kemi pasur rast të gjuetisë së paligjshme, por kjo nuk do të thotë që raste të tilla nuk ekzistojnë fare, veçanërisht në zonat kufitare. Pra, situata duhet edhe me tutje të monitorohet nga afër. Deri më tani, ato rrëqebuj ballkanikë që i kemi me lokatorët, përveç vdekjes natyrore, nuk kemi pasur asnjë rast tjetër. “Në të ardhmen, ne duhet të jemi të informuar për gjithçka, veçanërisht koncesionarët dhe menaxherët e zonave të mbrojtura”, thotë ai.

Melovski, nga ana tjetër, kujtohet qartë. Rrëqebulli Marko kishte qafore dhe lëvizte në parkun kombëtar.

Rrëqebullin në Shqipëri (duhet) ta mbrojë ndalimi për gjueti

Edhe në Shqipërinë fqinje, rrëqebulli i Ballkanit është specie e mbrojtur. Aleksandar Trajçe nga Shoqata e Ruajtjes dhe Mbrojtjes së Mjedisit Natyror në Shqipëri (PPNEA) thekson se çdo formë e gjuetisë, kapjes, mbajtjes ose dëmtimit të species, konsiderohet e paligjshme. Në nivel të të gjithë Shqipërisë, nga viti 2014 deri në vitin 2021, është shpallur ndalimi i plotë i gjuetisë.

Masa erdhi pasi gjuetia e paligjshme doli plotësisht jashtë kontrollit, dhe qeveria e atjeshme pranoi se nuk kishte mjete, kapacitete njerëzore, logjistikë ose kornizë ligjore për t’u ballafaquar me gjuetinë e paligjshme.

Malli Munela në Shqipëri ku jeton rrëqebulli Ballkanik

“Kështu, vendosën t’i zbatojnë këto masa drastike. Arsyetimi ishte që ndërkohë do të punojnë për të përmirësuar menaxhimin, legjislacionin e gjuetisë dhe menaxhimin me kafshët e egra në përgjithësi. Ka pasur përparim në lidhje me këtë çështje, por gjithashtu e dimë se moratoriumi nuk është 100 për qind i efektshëm. Ende ka raste të gjuetisë së paligjshme dhe tani, unë do të thosha që është edhe më keq se më parë. Ekziston një zbatim selektiv i ligjit për disa individë që merren me gjueti të paligjshme. Kjo ka kontribuar në rritjen e pakënaqësinë midis gjahtarëve, “tha Trajçe nga PPNEA.

Zamir Dedej nga Agjencia e Zonave të Mbrojtura të Shqipërisë konfirmon se ka gjueti të paligjshme, sepse “është e pamundur të jesh i pranishëm në të gjithë territorin”. Megjithatë, ai theksoi se në zonat e mbrojtura, është zvogëluar gjuetia e paligjshme në pothuajse zero, gjë që nuk është rast edhe jashtë këtyre zonave.

“Nuk kam frikë të them se shumica e atyre njerëzve që gjuajnë në mënyrë të paligjshme janë të lidhur me gjyqtarë të lartë, prokurorë ose policë, dhe kjo e bën shumë të vështirë kapjen e tyre. Por jam i sigurt se kjo histori do të marrë fund”, thotë Dedej

Në fund të vitit të kaluar, parlamenti shqiptar rriti dënimet për gjuetinë e paligjshme. Risi, thotë Dedej, është se përveç dënimit me para, parashihet dënim me burg për njerëzit që shkatërrojnë biodiversitetin, veçanërisht në zonat e mbrojtura.

“Ky është gjithashtu një proces që do të shohim se si do të shkojë, sepse për momentin dënimet për këtë janë shumë të rrepta. Duhet të them që mbase nuk kemi ende kulturë që gjyqtarët të vendosin dikë në burg për vrasjen e një kafshe, por tani është koha për ta bërë këtë. Sidomos kur kemi video të njerëzve në veri që vrisnin ari, ose kemi fotografi të një rrëqebulli të vogël të vrarë. “Dikush duhet të shkojë në burg për këtë”, thotë Dedej.

Rasti i Shkodrës – rrëqebulli si atraksion për mysafirët

Në Shkodër në vitin 2011, një rrëqebulli Ballkanik u mbajt në mënyrë të paligjshme në robëri. Në një kafaz të vogël me kushte të këqija, për të shërbyer si atraksion për mysafirët e një restoranti në hyrje të qytetit. Aktivistët vunë re se rrëqebulli ishte kapur në kurth, me këmbë të lidhur, kështu që kishte humbur funksionin e njërës shputë, për shkak të përpjekjeve për të lirohet nga zinxhirët.

Procedurat për lirimin e tij filluan menjëherë. Kanë biseduan me pronarin dhe u përpoqën të sigurojnë kujdesin mjekësor për rrëqebullin, duke shpresuar se ai më pas do të lëshohej në natyrë.

“Njëkohësisht, kemi raportuar këtë rrëqebull te autoritetet, por për fat të keq asgjë nuk ka ndodhur”, thotë Aleksandar Trajçe nga PPNEA.

Klodiana Marika nga Ministria e Turizmit dhe Mjedisit e Shqipërisë, sqaron se ata donin të lëshonin rrëqebullin, por nuk kishte kushte të përshtatshme ku të vendosej. Kishte një mundësi të dërgohej në Itali, por nuk donin ta bënin këtë në mënyrë që të mos ulnin më tej numrin e rrëqebullit në vend. Me mbështetjen e institucioneve, madje në fillim të vitit 2019 rrëqebulli u transferua përfundimisht në kopshtin zoologjik të Tiranës, në një habitat të bërë me ndihmën e donatorëve të huaj.

“E dini, unë u ndjeva krenar kur ia dolëm të arrijmë një marrëveshje midis të gjithë palëve të interesuara për ta çuar atë në kopshtin zoologjik. Sepse do të ishte shumë më e lehtë, për sa i përket përkushtimit, financave, burimeve, ta çojmë jashtë (Shqipërisë). Ne jemi zotuar ta ruajmë këtë material gjenetik në vendin tonë”, tha Marika.

Rrëqebulli vdiq vetëm gjashtë muaj pasi u vendos në kopshtin zoologjik. Ishte rasti i parë – dëshmi se ekziston rrëqebull gjallë Ballkanit në Shqipëri.

Trajçe thotë se mbajtja e kafshëve të egra si peng për atraksion, në restorantet rrëzë rrugëve ka qenë një fenomen i përhapur. Në ato vite, ata zbuluan më shumë se 50 arinj që mbaheshin peng në vende të ndryshme në të gjithë Shqipërinë.

“Pra, rrëqebulli ishte në një farë mënyre viktimë e një sistemi të përhapur ilegal të mbajtjes peng të kafshëve të egra, që ndodhte në vend,” tha ai.

“Kush e bëri këtë!?”

Edhe zyrtarët kosovarë konfirmojnë gjithashtu se ka pasur rast të një rrëqebulli të vrarë vitet e fundit, i cili ka lëvizur në habitate të ndryshme. Sidoqoftë, drejtori i Agjencisë së Mbrojtjes së Mjedisit, z. Ilir Morina pretendon se “të gjithë janë të vetëdijshëm se nëse vritet një rrëqebull, ky nuk është një krim i rëndë”.

“Tani ne po kontrollojmë njerëzit që kanë ekspozuar lëkurë ose kafshëve të tjera të balsamosura në restorantet ose shtëpitë e tyre. Domethënë, janë të vetëdijshëm se do të ndëshkohen nëse vrasin një rrëqebull ose ndonjë kafshë tjetër të egër. Kjo ndikoi mbi uljen e numrit të kafshëve të vrara. Por ne nuk jemi 100% të kënaqur dhe besoj se intensiteti i mbrojtjes së përbashkët të kafshëve do të rritet, midis të gjitha shteteve”, theksoi Morina.

Ai përgjithësisht thotë se “gjuetia e paligjshme është e pranishme, megjithëse është zvogëluar në maksimum”. Sipas tij, ka raste kur gjahtarët kalojnë kufijtë për të gjuajtur dhe më pas kthehen në vendin e tyre. Kjo është arsyeja, thotë ai, është shumë e rëndësishme të përmirësohet bashkëpunimi i policisë kufitare midis vendeve fqinje, si dhe organizimi i mbrojtjes me renxherë ose shërbimet e përbashkëta.

Fatos Lajçi nga organizata kosovare ERA thotë se në vitin 1989 pati një rast të një rrëqebulli të vrarë në Kosovë. Në Parkun Kombëtar të sotëm “Bjeshkët e Nemuna” një bari hasi në dy rrëqebuj. Ai u tremb dhe qëlloi njërin prej tyre. Pastaj e çoi rrëqebullin e ngordhur në fshat.

“Ishte në kohën e ish-Jugosllavisë. Shërbimet pyjore erdhën, ishin të revoltuar dhe kanë pyetur ‘Kush e bëri këtë!? ’. Por i gjithë fshati kishte heshtur, sepse ata e dinin se diçka nuk ishte në rregull. “Këto janë fakte për të cilat dimë”, thotë Lajçi.

Sidoqoftë, Lajçi beson se situata tani ka ndryshuar, të paktën me njerëzit vendas.

“Ne nuk besojmë se ata paraqesin kërcënim. Banorët lokal nuk dalin në gjueti. Po flas për vendasit nga Rugova. Ata nuk shkojnë për gjueti, por ne kemi problem me gjahtarët që vijnë nga qyteti dhe rrethina, të cilët kërkojnë kujt dikë ta paguajnë që të mund të shkojnë për gjueti. Vendasit nuk kanë traditë të gjuetisë. Tradita u është kushtuar drurëve, sepse ky ishte burimi i tyre i vetëm, mënyra e vetme për të mbijetuar me shekuj. “Por tani situata ka ndryshuar”, thotë ai.

Nuk ka pyje – nuk ka as rrëqebuj

Përveç gjuetisë së paligjshme, shpyllëzimi dhe ndërtimi i rrugëve gjenden lartë në listën e kërcënimeve, për këtë kafshë të rrallë.

Përmes tyre, zvogëlohet territori i rrëqebullit, ndërkaq shkatërrohet edhe preja e tij, siç është dhia e egër, dreri dhe lepuri. Prerja e pakontrolluar e drurëve është problem në të gjithë rajonin. Mali Munela, ku rrëqebulli i Ballkanit jeton në Shqipëri, është degraduar. Natyra po zhvishet dhe digjet vazhdimisht.

“Nëse u hiqet ushqimi kafshëve, atëherë zvogëlohen shanset e tij për mbijetesë. Një faktor tjetër i rëndësishëm është shkatërrimi i habitateve”,thekson Trajçe nga PPNEA.

Kur ndërtimi i rrugëve dhe autostradave i shtohet shkatërrimit të pyjeve, kjo shndërrohet në një fatkeqësi të vërtetë për jetën e egër.

Rrëqebulli i shkelur në rrugën Ohër – Kërçovë

Në vitin 2018, një rrëqebull ishte shkelur në rrugën Ohër-Kërçovë. Përskaj përpjekjeve të aktivistëve për ta shpëtuar dhe për ta transferuar në Shkup, femra rrëqebull ngordhi gjatë transportit, për shkak të seriozitetit të lëndimeve.

Përpos asaj që aktivitetet ndërtimore shqetësojnë kafshët, këmbët e rrëqebullit dhe kafshëve të egra rrallë guxojnë të kalojnë asfaltin. Rrugët e reja marrin nga territori i tyre dhe zvogëlojnë mundësitë e kafshëve për ushqim dhe riprodhim.

Melovski i SHEM sqaron se “urat e gjelbra” janë një nga zgjidhjet të cilat i përdorin vendet e zhvilluara për të bajpasuar këtë problem. Bëhet fjalë për sipërfaqe të gjelbra që ndërtohen mbi rrugët përmes të cilave kafshët mund të kalojnë lirshëm dhe pa probleme.

Pikërisht në një pjesë të territorit ku jeton rrëqebulli i Ballkanit, kalon aksi rrugor “Kërçovë-Ohër”, që po ndërtohet në mënyrë aktive vitet e fundit. Melovski thotë se rrethanë e mirë paraqet fakti se pjesa më e madhe e rrugës ka shumë mbikalime dhe një tunel të madh që do tu mundësojnë kafshëve të kalojnë. Sidoqoftë, një pjesë e autostradës, në fund të malit Karaorman, afër fshatrave Botun dhe Preseka, është një terren mjaft i sheshtë. Pikërisht këtu, aktivistët konsiderojnë se të paktën një “urë e gjelbër” me gjerësi prej rreth 200 metra, është e nevojshme.

“Kjo duhet të planifikohet që kur ndërtohet rruga për të ulur kostot. Nëse përfundohet përtimi i autostradës ose është në fazë më të avancuar të ndërtimit, do të kushtonte më shumë. Sidoqoftë, vendi ynë nuk mendon në atë mënyrë dhe nuk mendon për problemet që janë shfaqur, dhe nuk duhet të shkojmë më tej. Ja, Kroacia ka ndërtuar dhjetëra ura të tilla të gjelbra në rrugët Split-Dubrovnik dhe Zagreb-Split”, thotë Melovski.

Nga Ndërmarrja Publike për Rrugët Shtetërore të Maqedonisë së Veriut, thonë se gjatë realizimit të zonave infrastrukturore, vëmendje i është kushtuar mbrojtjes së mjedisit jetësor. Gjatë ndërtimit të këtij aksi rrugor, ata thonë se është planifikuar një numër i madh i urave, mbikalime dhe nënkalime, të cilat do të jenë me shumë qëllime.

Melovski nga SHEM apelon edhe për një rrezik tjetër që është shfaqur vitet e fundit. Qentë e egër. Ata janë të përhapura në zonat e egra, mjediset rurale, jashtë bërthamave urbane. Ata vrasin prenë e rrëqebullit dhe ndikojnë mbi tërë ekosistemin.

“Ata ushqehen me kërmat e preve të rrëqebullit, kështu që rrëqebulli është i detyruar të gjuajë përsëri një pre të re, gjë që në shumë raste është e vështirë. Së pari, sepse nuk është aq i shpeshtë sa do të dëshironim të ishte, dhe së dyti, nëse kjo i ndodh femrës me kotele, e cila përpiqet të kotelet të arrijë pjekurinë seksuale, kjo do të thotë se ato do të jenë shumë më të ndjeshëm ndaj sëmundjeve sepse do të jetë i keq ushqyer. Siç thotë literatura, rreth 50 përqind e koteleve të rrëqebullit mbërrijnë të arrijnë pjekurinë seksuale”, thotë ai.

Rrëqebulli Ballkanik dhe qentë e egër të cilët “gostiten” me prenë e tij incizuar nga kamerat – kurth të SHEM në periudhë prej një orë

“Së pari shikojmë të shkatërrojmë, më pas çfarë mund të mbrojmë.”

Grykat e thella të Parkut Kombëtar Mavrovë, ujëvarat, lumenjtë e egër, pyjet e ahut dhe livadhet e gjera janë disa nga zonat e fundit natyrore të paprekura në Evropë. Por pothuajse një dekadë më parë, habitati i rrëqebullit Ballkanik ishte nën kërcënim serioz për shkak të ndërtimit të dy hidrocentraleve kryesore në Parkun Kombëtar.

Biologu Ana Çoloviq Leshoska, nga Organizata joqeveritare “Eko Ndërgjegje”, i ka kushtuar tetë vjet të jetës së saj, në mënyrë që të ndalojë këtë projekt dhe të shpëtojë rrëqebullin Ballkanik. Për luftën e saj, e cila përfundoi me ndërprerjen e këtyre projekteve, kohë më parë iu nda çmimi prestigjioz “Goldman” për mjedis jetësor.

Tani ajo është revoltuar nga planet për ndërtimin e hidrocentraleve të vogla në zonat e mbrojtura. Është shqetësuese se planifikohen mbi 3000 hidrocentrale të reja, të cilat do të mbijnë në Ballkan.

“Përkundër faktit se kemi pasur rekomandime nga Konventa e Bernës dhe Parlamenti Evropian për të ndaluar ndërtimin e hidrocentraleve të vogla në “Mavrovë”, shohim që aktivitete të tilla ka vazhdimisht. Qasje e ndryshme nga institucione të ndryshme – Qeveria i vazhdon marrëveshjet, ose planifikon t’i zgjasë ato, ndërkaq vetëqeverisja lokale po revokon lejet e ndërtimit”, shpjegon Çoloviq Leshoska, e cila në qafë mbante varur një gjerdan me siluetën e rrëqebullit. Simbol i betejës së saj.

Hidrocentralet aktual (majtas) dhe ato që duhet të ndërtohen ose ekzistojnë plane për ndërtim (djathtas) Burimi: Riverwatch

Një nga problemet që rrezikon drejtpërdrejt këtë kafshë është se “Mavrova” është i vetmi park kombëtar në Maqedoninë e Veriut që nuk është ri shpallur në bazë të Ligjit të ri për natyrën. Procedura është pezulluar që nga viti 2015, kur, sipas Çoloviq Leshoska, “më shumë i ngjasonte një ligji për ndërtim sesa për mbrojtjen e pasurisë natyrore”.

Çoloviq Leshoska supozon se mbrapa frenimit të këtij ligji të rëndësishëm fshihen interesa dhe marrëveshje për hidrocentrale të caktuara, të cilat do të binin ndesh me rregullat e reja.

“Ne po bëjmë seriozisht të njëjtin gabim vazhdimisht me të gjitha zonat e mbrojtura. Tani kjo po përsëritet me Malin Sharr. Së pari shikojmë të shkatërrojmë, më pas çfarë mund të mbrojmë. Ndërkaq duhet të jetë plotësisht e kundërta – së pari të shohim se çfarë kemi si vlerë për ta mbrojtur dhe të vendosim se atje nuk do të shkatërrojmë, dhe pastaj të bëjmë projekte infrastrukturore pa shumë dëme mbi jetën e egër dhe mjedisin jetësor”, thotë ajo.

Drejtori i NP “Mavrovë”, Ajdini, konfirmon se pikërisht për shkak të hidrocentraleve, ligji ka ngecur në labirintet e institucioneve. Thotë se në të kaluarën janë dhënë shumë leje për infrastrukturë të tillë, të cilën sot i kundërshtojnë me dyshime se do të shkaktojnë dëme mbi mjedisin jetësor.

Këto punime ndërtimore janë në konflikt me zonimin, i cili është pjesë e Projektligjit me të cilin Parku duhet të ndahet në tre zona. Nga një zonë e përdorimit të qëndrueshëm, përmes zonës për menaxhim aktiv, në zonë të mbrojtjes së rreptë.

Sipas studimit të “River Voç” në Shqipëri po ndërtohen 60, 15 në Kosovë, dhe në Maqedoninë e Veriut 14 hidrocentrale. Për më tepër, ka plane për 719 hidrocentrale të tjera, në këto tre vende.

“I rrezikuar në mënyrë kritike”

Rrëqebulli i Ballkanit renditet si “i rrezikuar në mënyrë kritike” në Listën e Kuqe të Llojeve të Rrezikuara të Unionit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN). Për të përmirësuar statusin i “rrezikuar”, sipas rregullave të listës, është e nevojshme që popullsia të rritet në të paktën 50 individë dhe ai numër të ruhet për pesë vjet rresht.

Urs Breitenmoser, nga Grupi i Ekspertëve për Macet e egra të IUCN, shpjegon se shkatërrimi i pyjeve në Shqipëri dhe zhvillimi i infrastrukturës në Maqedoninë e Veriut, janë rreziqet kryesore për rrëqebullin e Ballkanit, ndërsa në Kosovë rrëqebulli haset aq rrallë, sa që nuk i njohin rreziqet specifike me të cilat përballet atje.

“Ekziston plan konservimi për menaxhim me Parkun Kombëtar Mavrovë që duhet të zbatohet në mënyrë rigoroze për të mbrojtur bërthamën – speciet, ndërsa Parku duhet të marrë fondet e nevojshme për këtë. Jashtë parkut, planet e veprimit kombëtar janë përgatitur për Maqedoninë Veriore dhe Shqipërinë, të cilat tani duhet të zbatohen”, thotë Breitenmoser.

Megjithëse nuk i vlerësojnë strategjitë individuale të shteteve, Grupi i Ekspertëve është i përfshirë në zhvillimin e një game të gjerë strategjish për ruajtjen e rrëqebullit Ballkanik, si dhe në planet kombëtare të veprimit.

“Sidoqoftë, strategjia ndërkombëtare kurrë nuk është pranuar nga autoritetet kombëtare kompetente dhe planet e veprimit kombëtar nuk janë zbatuar plotësisht. IUCN dhe Grupi i Ekspertëve për Mace, konsiderojnë se autoritetet e ruajtjes në shtetet përkatëse, duhet t’i japin prioritetin më të lartë ruajtjes së rrëqebullit të Ballkanit të rrezikuar në mënyrë kritike. Ky vlerësim është konfirmuar edhe nga Konventa e Bernës”, thotë ai.

Ndërsa Unioni ka përshtypjen se organet kombëtare nuk kanë kapacitete të mjaftueshme dhe mbështetje të mjaftueshme për planet e ruajtjes, shërbimet e Maqedonisë së Veriut, Shqipërisë dhe Kosovës sigurojnë se “punohet në këtë drejtim”.

Lidhur me faktin se nuk ka një Strategji të veçantë për rrëqebullin e Ballkanit, ministria përkatëse e Maqedonisë së Veriut konsideron se pavarësisht nëse secila prej shteteve ka një dokument të tillë, Strategjia aktuale për Mbrojtjen e Natyrës dhe Biodiversitetin është e mjaftueshme.

“Nëse një strategji e veçantë për 20-30 vitet e ardhshme miratohet në të ardhmen, do të jetë një plus, ku kjo specie, do të jetë specie e synuar.” Tani kemi për katër speciet e kafshëve të mëdha, ku rrëqebulli i Ballkanit trajtohet në mënyrë të barabartë, së bashku me ariun, ujkun dhe ngjashëm ”, tha Aleksandar Nastov nga Ministria e Mjedisit Jetësor.

Duke vendosur rrëqebullin si fotografi kryesore në Facebook faqen e saj, Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Jetësor të Maqedonisë së Veriut tregon me krenari se në vendin tonë jeton macja e madhe Edhe pse kjo është një nga fotografitë më të përdorura në internet për rrëqebullin e Ballkanit, megjithatë nga informacionet të cilat mundëm ti gjejmë, bëhet fjalë për rrëqebull euro – aziatik të incizuar në Parkun Kombëtar të Austrisë Kallkalpen për filmin dokumentar “Krijimi i pyllit antik”

Dedej i Agjencisë Kombëtare të Zonave të Mbrojtura në Shqipëri përmend strategjinë që përfundoi në vitin 2019, kur për herë të parë janë përpjekur të bëjnë kontroll më të madh mbi zonat e mbrojtura. Sidoqoftë, thekson ai, periudha prej 4-5 vjet ishte e vogël për ndryshimin e mentalitetit, ndërkaq ideja është që të përmirësohet kapaciteti dhe pajisjet e shërbimeve.

Dedej e vlerëson bashkëpunimin me Maqedoninë e Veriut si të dobët, me Kosovën si më të mirë, dhe me Malin e Zi si shumë të mirë.

“Maqedonia ka një mënyrë tjetër të qeverisjes. Zonat e mbrojtura zakonisht drejtohen nga subjektet që përdorin ide private, shesin disa gjëra dhe marrin një pagë. Ekzistojnë edhe disa rezultate nga studimet e BE-së për Prespën, që tregojnë se në Shqipëri është më mirë sepse menaxhohet nga qeveria, nga ku njerëzit marrin pagën, ndërsa në Maqedoni ideja është që të paguhen nga të ardhurat që gjenerojnë vetë. Epo, ndonjëherë kjo lidhet me përdorimin e burimeve natyrore. Do të isha i lumtur të filloj bashkëpunim me Maqedoninë, por duhet të gjejmë një institucion qeveritar që punon me zona të mbrojtura. “Deri më tani, kemi pasur vështirësi”, thotë ai.

Ilir Morina i Agjencisë për Mbrojtjen e Mjedisit nga Kosova fton ministrat e të tre vendeve dhe Parlamentet të zbatojnë dokumentet e nevojshme dhe direktivat evropiane. Ai e përmend edhe “Natura 2000”. Sipas tij, kjo është e rëndësishme sepse rrëqebulli nuk pyet “nëse ai do të flejë në Maqedoninë Veriore, Shqipëri apo Kosovë”.

“Ai lëviz dhe ne duhet t’i sigurojmë kushte, jo vetëm për rrëqebullin, por për çdo kafshë dhe bimë që është po aq e rëndësishme për tu ruajtur, sepse natyra në botë po zvogëlohet dhe degradon, ndryshimi i klimës është i dukshëm”, thekson Morina.

Zona më e madhe e mbrojtur ndërkufitare në Evropë

Aktivistët po bëjnë thirrje për bashkëpunim më të madh me institucionet shtetërore për të mbrojtur rrëqebullin.

“Si pjesë e Programit të Mbrojtjes së Rrëqebullit Ballkanik, kemi marrë vetëm një fjalë në Facebook – “bravo”, kaq. Na injorojnë plotësisht. Nuk tregojnë aspak respekt, duke e ditur që Kosova ka një kafshë të jashtëzakonshme. Me siguri rrëqebulli e vendos Kosovën në hartën botërore, duke e promovuar atë si një vend”, sqaron Lajçi rreth situatës me të cilën ballafaqohen në Kosovë.

Për Trajçe nga PPNEA, ekzistojnë dy nivele kur bëhet fjalë për bashkëpunim ndërkufitar. Komuniteti joqeveritar dhe akademik kanë bërë shumë për të shpëtuar rrëqebullin përmes rrjetit të tyre të organizatave të lidhura. Nga ana tjetër, lidhjet kryesore me institucionet qeveritare, mungojnë.

“Institucionet qeveritare në këto vende janë akoma të dobëta. Kanë ende një rrugë të gjatë për të ecur në mënyrë që të ndërtojnë forcë institucionale. Ato janë lëndë e ndryshimeve në varësi të momentit politik dhe zgjedhjeve politike, emërimit të drejtorëve të ndryshëm nga viti në vit … dhe e gjithë kjo kontribuon në paqëndrueshmërinë institucionale. Por, nuk e shohim të gjithë situatën si plotësisht të errët. Ka njëlloj përmirësimi, njëlloj komunikimi”, thotë ai.

Edhe Melovski nga SHEM gjithashtu thotë se organizatat joqeveritare “mbahen së bashku” për të shpëtuar rrëqebullin. Vitet e fundit, bashkëpunimi me NP “Mavrovë” është përmirësuar, kanë pasur takime me zonat e mbrojtura fqinje të Kosovës dhe Shqipërisë, gjë që ka përmirësuar monitorimin në terren. Sidoqoftë, për të është problematike që prej vitesh gjatë vendime të Qeverisë “nuk dëgjohet zëri” i Ministrisë përkatëse të Mjedisit Jetësor.

Në nivel të të tre vendeve, ai përmend bashkëpunimin ndërkombëtar me zonat e mbrojtura, si një hap tjetër. Patrullimet e përbashkëta, regjistrimi i dhive të egra që janë edhe ushqimi i rrëqebullit, monitorimi i përbashkët me foto – kurthe – konsideron se është ajo që duhet të bëjnë zonat ndërkufitare. Dhe natyrisht, mbrojtja e zonave ku ka gjurmë të rrëqebullit Ballkanik.

“Uroj, Mali Sharr dhe pjesa e Maqedonisë të shpallet park kombëtar. Pastaj kjo do të jetë një nga zonat më të mëdha të mbrojtura ndërkufitare, ndoshta në Evropë. Flasim për Malin Sharr në anën e Kosovës dhe Maqedonisë, zonat e mbrojtura Korabi në anën e Shqipërisë dhe PK “Mavrovë”. “Ato formojnë një zonë të madhe të mbrojtur, e cila sigurisht është e mirëpritur për rrëqebullin e Ballkanit”, konstaton Melovski.

***

Edhe pse është vrarë në mënyrë brutale, Marko do të mbahet mend si rrëqebulli kryesor që u siguroi biologëve të dhëna të paçmueshme përmes të cilave ata mund të shpëtojnë rrëqebullin e Ballkanit nga zhdukja. Karakteri i tij është pjesë e një numri të madh fushatash edukative dhe filma dokumentar për të rinjtë. Misioni i aktivistëve tani, është të sigurojnë që rrëqebulli i Ballkanit do të ekzistojë kur gjenerata e re do të ketë mundësi të marrë vendime për të ardhmen e tij.

Përgatiti: Bojan Sasevski, Daniel Evrosimoski, Jasmina Jakimova, Emilija Petreska

*Storja është punuar gjatë periudhës tetor 2019 deri në maj të vitit 2020

**Pjesa e parë e tekstit më poshtë

По трагите на Лиса и Филипче, балканските рисови кои обединија три држави
The “untouchable” killers of the Balkan lynx

Marko was killed in the middle of a protected area. His body was never found. Тhe signal emitted by his collar simply disappeared. A few months after his disappearance, in 2011, rumors surfaced. From many places. From people who didn’t know each other. They all led to the same man. Senior police officer. Unnamed. One of the untouchables. Close to the governing structures.

Marko was the first captured Balkan lynx. The world heard about him in 2010, when Macedonian biologists managed to catch him and give him a GPS collar. Through it, for the first time, they were able to study the movement of the lynx through the Macedonian mountains, in the area of the National Park „Mavrovo“. Marko was also a source of pride in the Balkans, a living proof that lynxes don’t just live in myths and stories.

Marko captured on camera-traps from MES in March 2010

The story of Marko once again showed the cruelty of mankind. The main enemy of the endangered Balkan lynx, of which less than 45 specimens are left in the world in only three countries: North Macedonia, Albania and Kosovo. Their survival now depends on poachers and powerful people with ‘hunting immunity’, undefined laws and strategies, but also hydropower plants and buildings that spread through the natural habitats of the lynx.

Dime Melovski, from the Macedonian Ecological Society (MES) remembers every moment connected with Marko for the last ten years. From his capture to his disappearance. He says they have been searching through GPS signals and radio waves all year for his collar. They did not want to believe the rumors about his murder in 2011, until another lynx took over his territory. In 2012, they captured Martin.

“When we realized that Martin was moving on almost the same territory, it was clear that Marko was no longer alive”, Melovski recalled.

And it was Marko who helped lay the groundwork for telemetric research, to study the movement, development, and habits of Balkan lynx. The methods of catching and tracking have evolved and opened the door for further studies on endangered large cats, such as Lisa and Filipce.

No one is punished for lynx poaching

However, Melovski says Marko’s killing showed that in the Balkans, powerful people easily abuse their office and the law.

“How daring do you have to be to be able to do that? An ‘ordinary person’ cannot do that. Which means, however, that those people dare because they have a ‘back’, or connections, or are in a high position”, says Melovski.

He reminds that there has been a ban on lynx hunting since 1949, but so far there has been no case of anyone being punished for poaching a lynx.

“For 15 years we have been working on the protection of the Balkan lynx and of course we have come up with evidence. Even people who admitted in interviews that they had once been poaching animals, as well as the lynx. Lately, we have evidence and photos of such events and we believe that one of the main reasons why this threat cannot be suppressed is because there is not enough law enforcement”, an outraged Melovski said.

The National Park „Mavrovo“ is considered the center of the Balkan lynx. It has been proven that everything multiplies in nature, and that its number is the largest in the Balkans. But the numbers are small. It is estimated that there are barely 20 specimens living in Mavrovo.

Park Director Samir Ajdini confirms rumours circulating among activists and the hunting community that an official had even bragged about a killed lynx. However, he did not want to comment ‘on rumour’.

“The National Park sees and reports everything that happens on its territory. It collects evidence, as much as it can collect at the moment, and reports it to the Public Prosecutor’s Office”, Ajdini explained.

The director says that the 70 employees in their services are constantly controlling the territory, so the number of people who are poaching is small.

No charges have been filed against the official who boasted about killing a lynx. There is also no responsibility for the restaurants and hotels that ‘decorate’ their rooms with stuffed lynxes or the skins of a rare animal. Such ‘exhibits’ are observed in the western part of the country, where the Balkan lynx moves.

One hunting inspector for the whole country

Jonce Gagovski has been working for years as a ranger in the National Park „Pelister“, located hundreds of kilometers south of Mavrovo. He points out that there, too, in 2013, traces of lynx were photographed and found.

“We have not seen any lynx being hunted. Because it is rare, mysterious. A man is happy to see a lynx up-close”, he explains.

What he mentions as a problem is that the state generally finds it difficult to deal with poachers. Rangers themselves do not have any greater powers. Nor do they have weapons. If they meet poachers, they are left to deal with them by themselves.

“Despite that, it’s much easier now with the cameras, because you have proof that they were in the park. I had a case on the Greek border, between Brajcino and Kishevo, the farthest part of the Park. We found them, there were 15 people. And they were not bothered at all by us and pretended we didn’t exist. They left…”, says Gagovski.

Balkan lynx murdered in 2013, most probably in “Mavrovo” National Park

Although it generally exists, the hunters themselves are fighting off poaching. Igor Donevski, a hunter from Kichevo, explains that the law stipulates when a certain species of game may be hunted.

“In some parts, only commercial hunting is allowed. It can be performed exclusively in the presence of a gamekeeper. It has a price list. For example, if a hunter comes from abroad, he pays for chasing dogs and hunters, a hunter-gatherer, and he will rent a vehicle. Those are mitigating circumstances for him”, says the hunter.

Officially, in North Macedonia there are 256 hunting grounds and 68 concessionaires of game hunting grounds, and currently only one state inspector for hunting. It is the inspectors who have a key role to play in enforcing the law.

Radio MOF requested comment from the State Inspectorate for Forestry and Hunting. We have not received any response.

Aleksandar Nastov from the Macedonian Ministry of Environment and Physical Planning claims that the inspectors are being trained on how to act, and that the rest is the responsibility of the inspection services and the judicial authorities.

“Lately, we haven’t had a case of poaching, but that does not mean that such cases do not exist anywhere, especially in the border areas. So, the situation needs to be closely monitored. So far, the Balkan lynxes that have collars, have only died of natural causes, we have no other case. In the future, all things must be reported to us, especially concessionaires and protected area managers“, says he.

Melovski, on the other hand, clearly remembers. Lynx Marko had a collar and was moving in a national park.

The lynx in Albania (should be) protected by the hunting ban

In neighboring Albania, too, the Balkan lynx is a protected species. Aleksandër Trajçe from the Organization for Protection and Preservation of Natural Environment in Albania (PPNEA) emphasizes that any form of hunting, trapping, keeping or harming the species is considered illegal. On a state level in Albania, from 2014 to 2021, a complete ban on hunting was announced.

The measure came after the crime went out of control, and the government there recognized that there were no means, human capacity, logistics or legal framework to deal with the crime.

“So, they decided to implement these drastic measures. The rationale was that in the meantime they would work to improve management, hunting legislation and wildlife management in general. There has been some progress on this issue, but we also know that moratorium is not 100% effective. There are still cases of bribery and now, I would say it is even worse than before. There is a selective implementation of the law for several individuals caught in a whirlwind. That has contributed to the growing dissatisfaction among hunters”, said Trajçe.

Munella Mountain in Albania where Balkan lynx lives

Zamir Dedej of the Albanian National Agency of Protected Areas confirms that there is illegal hunting because “it is impossible to be present on the whole territory.” However, he stressed that in the protected areas, the curvature is reduced to almost zero, which is not the case outside those areas.

“I’m not afraid to say that most of the people who hunt illegally are linked to senior judges, prosecutors or police officers, and that makes them a lot harder to catch. But I’m sure this story will end”, says Dedej.

Late last year, the Albanian parliament increased penalties for poaching. The novelty, Dedej says, is that in addition to money, there is a prison sentence for people who destroy biodiversity, especially in protected areas.

“This is also a process that we’ll see how it goes, because at the moment the penalties for this are very strict. I must say that we may not yet have the culture for judges to put someone in prison for killing an animal, but now is the time to do so. Especially when we have videos of people in the north killing a bear, or we have pictures of a killed little lynx. Someone has to go to jail for that”, states Dedej.

The case of Shkodër – lynx as an attraction for guests

In Albanian Shkodër in 2011, a Balkan lynx was illegally held captive. In a small cage with poor conditions, to serve as an attraction for guests of a restaurant at the entrance to the city. The activists noticed that the lynx was caught in a trap, with tied legs, and lost the function of one of the feet, due to the attempts to get rid of the chains.

Procedures for his release began immediately. They talked to the owner and tried to provide medical care for the lynx, hoping that it would then be released into the wild.

“At the same time, we have reported this lynx to the authorities, but unfortunately nothing has happened”, recalls Trajçe from PPNEA.

Klodiana Marika from the Albanian Ministry of Tourism and Environment explains that they wanted to release the lynx, but there were no suitable conditions for it to be housed. There was an opportunity to take him to Italy, but they did not want to do so in order not to further reduce its number in the country. With the support of the institutions, it was not until the beginning of 2019 that the lynx was finally transferred to the Tirana ZOO, in a habitat made with the help of foreign donors.

“You know, I also felt proud when we managed to reach an agreement between all stakeholders to take it to the zoo. Because it would have been much easier, in terms of commitment, finance, resources, to take it out (from Albania). We have committed to keeping this genetic material in the country”, says Marika.

The lynx died just six months after being placed in the zoo. It was the first case – proof that there is a living Balkan lynx in Albania.

Trajçe says keeping the wildlife hostage as an attraction in roadside restaurants has been a widespread phenomenon. In those years, they discovered more than 50 bears held hostage in various places throughout Albania.

“So, the lynx was in some ways a victim of a widespread illegal wildlife conservation system in the country”, he said.

“Who did this!?”

Kosovo officials also confirmed that there had been a case of a killed lynx in recent years, which was moving in different directions. However, the Chief Executive Officer of the Kosovo Environment Protection Agency, Ilir Morina, claims that “everyone is aware that if a lynx is killed, it is a serious crime.”

“We are now controlling people who have exposed animal skins or embalmed animals in restaurants or at home. So, they are aware that they will be punished if they kill a lynx or some other wild animal. This reduced the number of animals killed. But we are not 100% satisfied and I believe that the intensity of joint animal protection will increase between all countries”, states Morina.

He generally says “illegal hunting is present, although it has been reduced to a maximum”. According to him, there are cases where hunters cross the border to hunt and then return to their country. That is why, he notes, it is very important to improve border police cooperation between neighboring countries, as well as to organize protection with rangers or joint services.

Fatos Lajçi, founder of the Environmentally Responsible Action (ERA) Group says there was a case of a killed lynx in Kosovo back in 1989. In today’s National Park „Prokletie“, a shepherd came across two lynxes. He got scared and shot one of them. He then took the dead lynx to the village.

“It was in the time of the former Yugoslavia. The forest service’s came, revolted, and asked, ‘Who did this!?’ But the whole village was silent because they knew something was wrong. These are facts we know about”, says Lajçi.

However, Lajçi believes that the situation has now changed, at least with the local people.

“We do not believe they are a threat. Locals do not go out hunting. I’m talking about the locals from Rugova. They don’t go hunting, but we have a problem with hunters coming from the city and the surrounding area, looking for someone to pay off so they can hunt. Locals have no tradition of hunting. Tradition has been dedicated to trees, because it was their only resource, the only way to survive for centuries. But now the situation has changed”, says he.

No woods, no lynxes

Beside poaching, roads construction, alongside with deforestation, are high on the list of threats that endanger this rare animal.

They reduce the lynxes’ territory, and its prey, such as the wild boar, the deer, and the rabbit. Uncontrolled deforestation is a problem in the region in general. The Munela Mountain, where the Balkan lynx lives in Albania, has been degraded. The nature is constantly being stripped and burned.

“If you take away the animal’s food, you reduce its chances of survival. Another important factor is the destruction of habitats,” emphasizes Trajce, from PPNEA.

By adding the construction of roads and highways to the destruction of the forests, a real disaster for the wildlife begins.

Killed lynx on Ohrid-Kicevo road

In 2018, a lynx was hit by a vehicle on the Ohrid – Kicevo road. Despite the activists’ attempt to save and transfer her to Skopje, the lynx died during the transport, due to the seriousness of the injuries.

Not only do construction activities disturb the animals, but the new roads divide their territory and reduce their opportunities for nutrition and reproduction since they rarely dare to cross the asphalt.

Melovski explains that the “green bridges” are one of the solutions used by developed countries in order to circumvent this problem. These “bridges” are green areas, built over the asphalt roads, which animals use for unbothered crossing.

A section of the Kicevo – Ohrid highway, which has been actively built in recent years, is located exactly on a territory where the Balkan lynx lives. Melovski says that, fortunately, most of the road has a lot of viaducts and a large tunnel that allows animals to pass. However, part of the highway, at the very end of Karaorman Mountain, near the villages of Botun and Preseka, is quite flat. It is here that ecologists see the need for at least one “green bridge”, around 200 meters wide.

“This needs to be planned beforehand, when building the road itself in order to reduce costs. When the highway is already built, or is at a more advanced stage of construction, it would cost more. However, our country doesn’t think that way, doesn’t consider the problems that have arisen, and we shouldn’t go further. For example, in Croatia there are dozens of such green bridges on the Split – Dubrovnik and Zagreb – Split roads” Melovski points out.

The Public Enterprise for State Roads of North Macedonia claims that the protection of the environment was taken into consideration when planning the infrastructural areas. According to them, during the construction of this highway section, a large number of multi-purpose bridges, viaducts and underpasses were planned.

Melovski introduces another challenge that appeared in recent years – the wild dogs. Widespread in the wild, rural areas, they kill the lynx’s prey and affect the entire ecosystem.

“They feed off on the remains of the lynx’s prey, so the lynx is forced to hunt new prey again, which is difficult. Firstly, because it is not as dense as we would like it to be, and secondly, if it happens to a female lynx taking care of young lynxes before reaching their sexual maturity, they will be more susceptible to diseases since they might be malnourished. According to the literature, about 50 percent of the lynxes reach sexual maturity”, says Melovski.

Balkan lynx and wild dogs eathing his prey captured on MES camera-traps in just one hour period

“First we destroy, then we try to protect what’s left”

The deep gorges of the „Mavrovo“ National Park, the waterfalls, the wild rivers, the beech forests and the vast meadows are some of the last untouched natural areas in Europe. But, almost a decade ago, the habitat of the Balkan lynx was under serious threat due to the construction of two major hydropower plants in the Park.

Ana Colovic Lesoska, a biologist from the Eco Consciousness NGO has dedicated eight years of her life to preventing this project and save the Balkan lynx. She was recently awarded the prestigious Goldman Environmental Award for her fight, which ended with the cessation of these projects.

Now she is outraged by the plans to build small hydropower plants in protected areas. It is worrying that over 3,000 new hydropower plants are planned to sprout in the Balkans.

Source: Riverwatch

“Despite the fact that we had recomendations from the Bern Convention and the European Parliament to stop the construction of these small hydropower plants in Mavrovo, we see that such activities are constantly continuing. Different approaches, from different institutions – the government is extending the agreements, or is planning to, and the local self-government is revoking construction permits, “explains Colovic Lesoska, while wearing a necklace with a lynx silhouette on her neck. Symbol of her battle.

One of the problems that directly endangers this animal is that “Mavrovo” is the only national park in North Macedonia that has not been re-declared under the new Law on Nature. The procedure has been frozen since 2015, when, according to Colovic Lesoska, “the law looked more like a construction law than a law protecting natural resources”.

Colovic Lesoska assumes that behind the slowing down of this important law, interests and agreements for certain hydropower plants are hidden, since their construction would not be allowed with the new regulations.

“We are making the same mistake with all the protected areas over and over again. Now, it is repeated with the Sharr Mountain. We destroy first and try to safe what’s left later. And it should be completely the opposite – first we see what we have as a value to protect and decide that we will not destroy it, and then to do those infrastructure projects without much damage to the wildlife and the environment,” she emphasizes.

The CEO of the NP “Mavrovo”, Ajdini, confirms that precisely because of the hydropower plants, the law is stuck in the labyrinths of the institutions. He says that in the past many permits have been issued for such infrastructure, which today are disputed with suspicions of damaging the environment.

These construction works are in conflict with the zoning, which is part of a bill that would divide the park into three zones. From a sustainable use zone, through an active management zone, to a strict protection zone.

According to a study by Riverwatch, 60 hydropower plants are being built in Albania, 15 in Kosovo and 14 in North Macedonia. In addition, there are plans for construction of another 719 new hydropower plants in these three countries.

“Critically endangered”

The Balkan lynx is listed as “critically endangered” on the International Union for Conservation of Nature’s (IUCN) Red List of Endangered Species. In order to improve the status of “endangered”, according to the rules of the list, it is necessary to increase the population to at least 50 individuals and maintain that number five years in a row.

Urs Breitenmoser, of the IUCN’s Wildcats Expert Group, explains that the forests destruction in Albania and the infrastructural development in North Macedonia are the main risks for the Balkan lynx, while in Kosovo the lynx is so rare that the specific dangers they face there remain unknown.

“There is a conservation plan for the management of “Mavrovo” National Park that must be strictly implemented to protect the core population, and the Park should receive the necessary funds for that. Outside the park, national action plans have been prepared both for North Macedonia and Albania, which must be applied and implemented.”

Although they do not evaluate the individual strategies of the states, the Expert Group is involved in the development of a wide range of strategies for the conservation of the Balkan lynx, as well as in national action plans.

“However, the international strategy has never been accepted by the competent national authorities, and the national action plans have not been fully implemented. The IUCN and the Cat Specialist Group believe that the conservation authorities in countries must prioritize the conservation of the critically endangered Balkan lynx. This assessment has been confirmed by the Bern Convention,” he said.

While the IUCN is under the impression that national bodies do not have adequate facilities and sufficient support for conservation plans, services in North Macedonia, Albania and Kosovo assure that “this is being done”.

Regarding the fact that there is no special Strategy for the Balkan lynx, the relevant ministry from North Macedonia believes that regardless of whether each of the countries has such a document, the current Strategy for Nature Protection and Biodiversity is sufficient.

“If a special strategy for the next 20-30 years is adopted in the future, it will be a plus where this species will be a target species.” We now have a strategy for the four species of large beasts, where the Balkan lynx is treated equally, along with the bear, the wolf and such.” said Alexander Nastov of the Macedonian Ministry of Environment.

By publishing lynx as a cover photo on their Facebook page, Macedonian Ministry of Environment showed they are proud that the this big cat is living in their country. Even this is one of the most used photos on internet for the Balkan lynx, our research showed that its actually Eurasian lynx captured in Austrian National Park “Kalkalpen” for the documentary film “Making an Ancient Forest”

Dedej, from the National Agency for Protected Areas in Albania mentions a Strategy that ended in 2019, when they first tried to gain more control over protected areas. However, he emphasizes, the period of 4-5 years was small for changing the mentality, and the idea is to improve the capacity and equipment of the services.

Dedej assesses the cooperation with North Macedonia as “weak”, with Kosovo as “better”, and with Montenegro as “very good”.

“Macedonia has a different way of governing. Protected areas are usually given to entities that use private ideas, sell some things, and receive a salary. There are also some results from EU studies on Prespa, showing that Albania is better because it is managed by the government, where people get paid, while in Macedonia the idea is to be paid from the income they generate themselves. Well, sometimes it has to do with the use of natural resources. I would be happy to start cooperating with Macedonia, but we must find a government institution that works with protected areas. So far, we have had difficulties.”, says Dedej.

Ilir Morina from the Kosovo`s Environmental Protection Agency invites ministers and the parliaments of the three countries to implement the necessary documents and European directives. He also mentions “Natura 2000”. According to him, this is important because the lynx does not ask “whether he will sleep in Northern Macedonia, Albania or Kosovo”.

“The lynx is constantly moving and we need to provide it with conditions, not just for the lynx, but for every animal and plant that is equally important to preserve, because the nature in the world is shrinking and degrading, and climate change is obvious,” emphasizes Morina.

Europe’s largest cross-border protected area

Activists are calling for greater co-operation with state institutions in order to protect the lynx.

“As part of the Balkan Lynx Protection Program, we have only received one word on Facebook – ‘bravo’, and that’s it. They totally ignore us. They show no respect, even though they know that Kosovo has an amazing animal. And probably the lynx is putting Kosovo on the world map, promoting it as a country,” Lajci explaines of the situation they face in Kosovo.

For Trajce from PPNEA, there are two levels when it comes to cross-border cooperation. The NGO and academic community have done much to save the lynx through its affiliated network of organizations. On the other hand, key connections with government institutions are lacking.

“Government institutions in these countries are still weak. They still have a long way to go to build institutional strength. They are constantly changing, depending on the political moment and political elections, the appointment of various directors from year to year … and all this contributes to institutional instability. But we don’t see the whole situation as completely bleak. There’s some improvement, there’s some communication.”

Melovski from MES also notes that non-governmental organizations are working together to save the lynx. In recent years, the cooperation with NP “Mavrovo” has improved, and they have had meetings with the neighboring protected areas of Kosovo and Albania, which has improved the field monitoring. However, it is problematic for him that the Government “does not listen to the voice” of the competent Ministry of Environment.

According to him cooperating between the three countries on an international level is the next step. Joint patrols, wild goat census since they are the main prey of the lynx, and joint photo trapping monitoring – are what border areas need to do. And of course, protection of areas where traces of the Balkan lynx are found.

“The part of the Shar Mountain located in Macedonia should be declared a national park. It will be one of the largest cross-border protected areas, perhaps in Europe. We are talking about Shar Mountain in Kosovo and on Macedonian side, protected areas Korabi in Albania and NP ‘Mavrovo’. They would form a huge protected area, which the Balkan lynx certainly needs” Melovski said.

*****

Although brutally murdered, Marco will be remembered as the key individual who provided biologists with invaluable data that could save the Balkan lynx from extinction. His character is part of a number of educational campaigns and documentaries for young people. The mission of the ecologists now is to ensure that the Balkan lynx would exist when the new generation is able to make decisions about its future.

Authors: Bojan Sasevski, Daniel Evrosimoski, Jasmina Jakimova, Emilija Petreska

*The story was made from October 2019 to May 2020

**First part of our Balkan lynx story is avalivable on the next link:

По трагите на Лиса и Филипче, балканските рисови кои обединија три држави

МОЖЕ ЌЕ ВЕ ИНТЕРЕСИРА