Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Од т.н. „инфодемија“ за време на коронавирусот, преку паушални информации за 5G и чипирање, до разни сензационалистички вести и говор на омраза, онлајн просторот е збир на разни наративи од медиумите или корисниците на социјални мрежи. И, ова не е случај единствено во кризната состојба. Слободната интернет зона нуди проток на вести и алатки за комуникација, па дигиталниот живот бара одговорност од новинарите што создаваат производи во редакциските „кујни“, но и од самите граѓаните и од институциите, како зависен круг на организирано онлајн живеење.
Искуствата покажуваат дека онлајн медиумите се најнеодговорни гласила. Изминатава 2019 година, најмногу жалби до Советот за етика во медиумите во Македонија (СЕММ) се однесуваат токму на интернет портали (83,1%), потоа од телевизиите (15,7%) и само 1,2 отсто на весниците.
Катарина Синадиновска
Катарина Синадиновска, претседателка на Управниот одбор на СЕММ, нагласува дека интернет порталите се високо на листите на најголеми прекршители на стандардите. Тоа репризно се случува и за време на кризната состојба.
Она што најмногу загрижува за прекршувањата, вели таа, е тоа што најголемиот дел се однесуваат на членот 1 од Кодексот на новинарите, што е основа на новинарството – точни и проверени информации.
„Значи, се објавуваат невистини, полувистини, шпекулации, што е посебно неодговорно во пандемија. Кога се поставија мерките и вонредната состојба, голем дел од поплаките се однесуваат и на сензационализам. Бомбастични наслови кои треба да предизвикаат читаност, меѓутоа не нудат квалитет и, во суштина, се празни. Нема информација, нема вест, не е застапен интересот на граѓаните, туку борбата за кликови“, вели Синадиновска.
Табела за прекршоци за 2019, извор: СЕММ
Ако се погледнат жалбите од периодов стигнати до СЕММ, чија Комисија ги разгледува, таму стојат наслови како: „Системот крахира: Починатата од корона 7 дена ја лечеле по телефон – хоспитализирана дури пред 3 дена!“, „Француски научници велат дека хрватскиот Сумамед помага против коронавирусот“ и „Вирусот убиец излегол од тајната лабораторија за биолошко оружје во Вухан“.
СЕММ е дециден дека начинот на информирање во случаи на несреќи, елементарни непогоди, војни, семејни трагедии, болести, судски постапки мора да биде ослободен од сензационализми.
Говорот на омраза и дискриминацијата се уште се „топ тема“
Според Синадиновска, огромна е одговорноста на јавно кажаниот збор, а новинарите мораат да тргнат од човечки аспект, да се запрашаат што е јавниот интерес. Таа потенцира дека провејува и говорот на омраза. За жал, вели Синадиновска, иако можеби разумни очекувања би биле дека во вакво време ќе има одговорен пристап и тоа ќе стивне, сепак, говорот на омраза и дискриминацијата се присутни и се „топ тема“.
„Тоа влијае на поларизацијата, кадешто повторно се користи и политички помеѓу ботовите на социјалните мрежи, и на едниот и другиот табор, па и на третиот, четвртиот… И, тоа е она што ние го забележуваме и загрижува. Особено во интернет просторот“, нагласува Синадиновска.
Во 2019 година, говорот на омраза и поттикнувањето дискриминација врз која било основа, биле вклучени во 20% од претставките упатени до СЕММ. Во 2018 исто така 23,7% од жалбите се однесуваат на прекршување на членот 10. Ако се сумира периодот од 2014 до 2017, пак, оваа бројка е 28,8%.
Новинарот нема свесно да создава ниту преработува информации што ги загрозуваат човековите права или слободи, нема да говори со јазикот на омразата и нема да поттикнува на насилство и дискриминација по која било основа (национална, верска, расна, полова, социјална, јазична, сексуална ориентација, политичка…).
Член 10 од Кодексот на новинарите
Затоа беше формирана Мрежа против говор на омраза во медиумите, каде се вклучени министерства, обвинителството, новинарски и невладини организации. Идејата е преку интегрирани активности, да се превенира говор на омраза. Единствено, Синадиновска нагласува дека нема слух од Комисија за спречување на дискриминација, тело што по автоматизам треба да се бори со вакви појави.
„Иронично, ама не е дел од Мрежата. Како единствена институција што има ингеренции во областа, а е надвор од иницијативата“, потенцира Синадиновска.
Слобода на говор наспроти говор на омраза
Говорот на омраза повлекува прашања каде стои до границите на слобода на говор или слобода на изразување, како основно човеково право, секој да изрази мислења или идеи без страв од одмазда, цензура или правни последици. Во меѓународното право, слободата на изразување е воведена со Член 19 на Универзалната декларација на човековите права во 1948 година. Друг клучен меѓународен документ, дел од нашиот правен систем, е Европската конвенција за заштита на човековите права. Неа Македонија ја има прифатено како членка на Советот на Европа. На национално ниво, ова право е заштитено со Член 16 од Уставот, кој се однесува на слободата на изразување и информирање.
Во поширока смисла, пак, говорот на омраза е злоупотреба на способностите за комуникација за злосторнички цели и затоа е прогласен за кривично дело.
Институции и организации што нудат помош за говор на омраза и дискриминација, извор: Публикација „Со критичко мислење до разобличување на дезинформации“, Метаморфозис и КриТинк
Проблем е што во Македонија говорот на омраза како да не постои, независно офлајн или онлајн. Изоставува контрола кога слободата на говор преминува во нешто опасно и ја нарушува туѓата слобода. Па, со тоа, се поттикнуваат и злосторства од омраза.
Информациите на Здружението на новинари на Македонија (ЗНМ) од 2019, согласно податоци од Кривичниот суд, говорат дека имало по еден случај во Струга и Скопје. Едниот вклучувал навивачки групи.
Драган Секуловски
„Но, официјално во Македонија нема судска пракса каде некој новинар бил осуден за говор на омраза, или имало санкција кон трето лице. Прво, законски гледано, говорот на омраза не е добро дефиниран, не е јасен, а тоа обвинителите и судиите го земаат за изговор – да не постапуваат. А, кога се обраќаме со барање да постапат, тогаш најчесто нема ефект, или кога има некој резултат, најчесто го сведуваат на делот од Кривичниот законик за ‘загрозување на физичка безбедност’, потенцира извршниот директор на ЗНМ, Драган Секуловски, потсетувајќи дека како „загрозување на физичка безбедност“ заврши случајот Бранко Тричковски против Тони Михајловски.
Потсетува и дека регулаторот АВМУ до Обвинителството имал предлози за кривично гонење за експлицитни примери за говор на омраза. И речиси, вели тој, секогаш биле одбивани од нашето Обвинителство.
„Кај нас во Македонија, или сите многу се сакаат и никој не користи говор на омраза, или едноставно, институциите не го препознаваат како ризик. Нема судска пракса, нема случаи, а сите зборуваат за тоа“, забележува Секуловски.
Тоа што Македонија е потписник на куп конвенции и сме членки на Советот на Европа, дополнува тој, не значи дека треба да се следи само позитивното право, туку и судската пракса, како што е регулирано низ други земји.
Класификација на законски решенија по земји, извор: Публикација „Поврзување на различни актери во борбата против говорот на омраза“, проф. д‐р Енес Османчевиќ, 2019 година
„Не сме членка на Советот на Европа. Значи, Судот за човекови права важи и за нас. Впрочем, затоа и ЗНМ доби случај за 2012 година, за бркањето на новинарите од Собрание. Увидовме дека, едноставно, нема правни лекови, па се обративме во Стразбур, чекавме 4 години и го добивме случајот. Ние сме единствена организација во државата што добила случај за повреда на право на слобода на изразување. Ама, идејата не е да одиме до тој степен, треба националните институции да се погрижат, или да превенираат вакви деликти, или кога ќе се случат – да ги санкционираат. Не е секогаш поентата: ‘Ок, во право сте, ама одите во Стразбур’. Прво, тие постапки долго траат, не се евтини, не сите знаат како да ги поднесат. Во нормални услови треба да биде последна шанса, а не правило, како кај нас“, потенцира Секуловски.
Навреда и клевета во медиумскиот простор
Судските тужби кон новинарите се намалени откако е декриминализирана клеветата и навредата, за да се заштитат новинарите од притисоци и замолчувања. Според ЗНМ, во изминативе три-четири години има по 30-40 вакви случаи, додека претходно во 2012 биле регистрирани дури 330 тужби за навреда и клевета.
„Ако се земе грубо статистички споредено, од 1.000 новинари, практично, една третина биле тужени. Нормално, имаше ситуации кога еден новинар имаше десетици тужби, но сепак, огромен број на тужби во тоа време беа иницирани против новинари“, вели извршниот директор на ЗНМ.
Сепак, декриминализацијата магично не го реши проблемот, туку создаде нов. Судовите ретко прифаќаат вакви случаи, а правните небулози некои портали ги користат за да избегнат одговорност за клевета и навреда.
Кога се работи за онлајн медиуми, судовите ги отфрлаат тужбите поради недостиг на т.н. „пасивна легитимација“. Неа правно ја влечат од Законот за медиуми. Ова во превод значи, судовите не ги сметаат онлајн медиумите за медиуми. Ова пак е различно од праксата за авторско право, кога сепак наоѓаат одговорност, но во тој случај медиумите ретко пријавуваат кога преку „пижами новинарство“ им се крадат текстови и фотографии.
Медиумскиот еснаф на повеќе пати нагласи дека секое неетичко однесување треба да се разгледува на ист начин во јавниот медиумски простор, без разлика дали е портал, блог, весник или ТВ. Медиум е медиум. Сите потпаѓаат под заштита во Законот за граѓанска одговорност. Но, ако во држава со ниска демократска пракса клеветата и навредата се врати во кривично законодавство, со тоа би се зголемила автоцензурата, ќе се зголеми „чилинг ефектот“. Како меч што виси над новинарите за да се автоцензурираат, за да не истражуваат, откриваат корупција и создаваат квалитетни содржини.
Забелешките на ЗНМ за овој Закон е за тоа како се имплементираше, со често пробивани рокови. Ако постапката требала да трае шест месеци, имало случаи кога се одложувале на повеќе од година, година ипол.
„Второ, имаше првостепени пресуди, многу неповолни. Лани, новинар од албански медиум беше осуден првостепено на огромна нематеријална штета, некаде 10.000 евра, плус да објави демант во национални телевизии, иако според пресудата таа клевета не била дадена во национални телевизии. Тоа падна на Апелација“, нагласува Секуловски.
ЗНМ одблиску ги следи постапките. Целта е да не остават простор да се направи грешка од Судот, па притоа таа да се користи како аргумент за идни судења и да настрадаат новинари. Јавноста се сеќава дека во 2013 година, еден од најмоќните луѓе во државата, шефот на на тајната полиција и братучед на премиерот, Сашо Мијалков, поднесе тужба против уредничката на Фокус, Јадранка Костова, како и против новинарот Владо Апостолов. Повод беа два објавени текста, темелени на изјави на екс амбасадорот во Чешка, Игор Илиевски. По една година Судот донесе одлука Фокус да му плати 9.000 евра обесштетување на Мијалков за нарушување на честа и угледот. Главната уредничка Костова беше казнета со 5.000 евра, а новинарот Апостолов – 1.000 евра.
Регистар на професионални онлајн медиуми – засилена саморегулација
И покрај забелешките, последниот извештај на „Репортери без граници“ донесе и две светли точки во полето на медиумите. Едната е Повелбата за услови за работа на новинарите, со нацрт-договор за фер вработување во дигиталните медиуми. Иницијатива е на Синдикатот на новинари и медиумски работници (ССНМ) во партнерство со ЗНМ и СЕММ.
Втората е Регистарот на професионални онлајн медиуми. Синадиновска вели дека тој, на некој начин, дава слика кои медиуми во општество се кредибилни, чии информации можат да се земат со поголема веродостојност.
„Регистарот на онлајн медиуми може да биде одлична појдовна точка за да се разјаснат работите. Тоа е процес, да му се даде време да заживее, за да може ефективно да одговори на предизвикот со дезинформациите. Медиумите кои сакале да бидат дел од Регистарот, а сме ги одбиле, сме ги одбиле со причина. Затоа што не поседувале основни критериуми за да исполнат членство. Не велам дека се’ што ќе се објави таму е неточно, злонамерно или шпекулација, меѓутоа, треба резерва за информациите од таков тип на медиуми. Значи, зборуваме за медиуми со сомнително функционирање и сопствеништво, без импресум и без адреса. Не се обврзале дека ќе го почитуваат Кодексот на новинари, ниту на ЗНМ, ниту на било кој интернационален Кодекс“, потенцира Синадиновска.
Регистарот на професионални онлајн медиуми е замислен како засилена саморегулација. Како престижен клуб на медиуми. Целта е двонасочна. Публиката да препознае кои професионални медиуми ги исполнуваат критериумите, а истовремено да се помогне на бизнис-заедницата да биде општествено одговорна, за да не лоцира средства за реклами во медиуми што прават штета во јавниот дискурс.
Единствено засега се појавија реакции кога Владата го користеше Регистарот како аргумент за тоа кои медиуми да добијат дозвола за движење во услови на полициски час.
„Регистарот го направивме за препознавање на професионалните медиуми, а не за делење дозволи за движење. Тоа што се реши Владата за оваа мерка, го ограничува правото на слобода движење и слобода на медиумите генерално, и треба да ја ревидира оваа мерка. Ако продолжи кризата и понатаму, треба да направи поинаков механизам“, забележува Секуловски од ЗНМ.
Во поглед на извештајот на „Репортери без граници“, Македонија од 118-то дојде до 92-ро место, што е скок од 3 места, меѓутоа, Метаморфозис потенцираше дека претстои уште многу работа и медиумски реформи додека се постигне посакуваната цел.
Истражувањето кое го спроведе Метаморфозис лоцираше проблеми во медиумските реформи во четири главни области, вклучувајќи ги и онлајн медиумите:
- Нема стратегија за медиумскиот сектор и нема искажани намери за подготовка на таквата стратегија;
- Нема доволно политичката волја кај сите релевантни политички чинители и во власта и во опозицијата да се дистанцираат во целост од влијанието врз уредувачката политика на медиумите;
- Реформите во јавниот радиодифузен сектор, пред сè во Јавниот сервис МРТ/НРТ и во регулаторната агенција ААВМУ не се спроведуваат иако законските предуслови беа остварени уште пред повеќе од една година;
- Барање од самите медиуми, големи приватни радиодифузери, но и весници и портали, неселективно да добиваат финансии или други субвенции директно од буџетот, од локална самоуправа или од јавни претпријатија или акционерски друштва во државна или мешовита сопственост.
Периодов ССНМ, пак, алармираше за зачестени онлајн закани кон новинари, како примерот со Мишко Иванов, па побара од медиумските работници сите напади и онлајн малтретирање да ги пријавуваат до нив, но и до органите на прогонот и институциите.
„Иако со жалење констатираме дека МВР овие закани не ги сфаќа сериозно и по нив не постапува според своите законски овластувања. Институциите треба постојано да реагираат и да ги санкционираат ваквите појави бидејќи решавањето на случајот со нападите врз две новинарки од страна на Емил Јакимовски не смее да остане единствен“, рекоа од ССНМ.
Саморегулација на социјалните мрежи и целиот онлајн простор?
Паралелно со саморегулацијата на медиумите, периодов се истакнуваат и дискусии колку, како и дали може да се саморегулираат и социјалните мрежи и целиот онлајн простор.
Дејан Георгиевски
Дејан Георгиевски, претседател на Центарот за развој на медиуми, забележува дека постои тенденција да се изедначува секакво информирање со новинарско информирање. Односно, секој што ја информира јавноста, автоматски станува новинар, со што не се согласува Георгиевски.
Сега, вели тој, проблем е и што лесно и евтино, без да ги користат традиционалните медиуми и редакции како посредник, во информирање на јавноста се вклучуваат и партиите со свои сајтови со содржини. Потоа, политички или економски пропагандисти, разни експерти за односи со јавности што работат за свои клиенти, луѓе што работат со „advocacy“ (застапување), разни сајтови за специјализирани области и публики.
„Прашањето е дали може да очекуваме од нив да ги прифатат новинарските стандарди за информирање? Бидејќи, луѓе што се занимаваат со информирање, си имаат кодекси на соопштување информации. Не сум сигурен дека оние што се занимаваат со црна пропаганда имаат кодекс, меѓутоа, луѓе што се занимаваат со промоција на некакви идеи, било политички, економски, производи и услуги, и тие си имаат правила на однесување. Да не зборуваме за граѓаните, кои со информирање или дезинформирање, зависи како ќе сфатиш, го прават пред се’ преку социјалните мрежи, кои се им отворени. И тоа, кои информации, идеи ќе ги промовираат е нивна суверена идеја, за среќа или за жал, гарантирана како право и во меѓународните документи“, вели тој, додавајќи дека за евентуални злоупотреби во медиумската сфера веќе си постои регулатор и закони.
Георгиевски ја разбира позицијата на новинарските здруженија да се борат за професијата која е под голем удар. Професија што, вели тој, се занимава со прашања за кои јавноста има право да знае, а без неа – не постои демократија.
Од друга страна се големите техношки компании и социјални мрежи што го контролираат интернетот, кој претставува само плаформа и технологија, па се’ зависи како луѓето ја (зло)употребуваат. Тука е и прашањето колку сите алатки за репортирање, за цензура на неетичко однесување, одат во прилог на слободата на изразување.
„Тоа зависи и од сечие дефинирање, дали универзално, или на некоја заедница, што е она што се смета за прифатливо. Факт е дека ‘Фејсбук’, ‘Гугл’ и ‘Амазон’, не се многу за жалење, зашто од сегашната ситуација направија огромни пари. Меѓутоа и тие се наоѓаат во принципиелно незавидна ситуација. Од нив се бара да бидат одговорни за нешто што самите не го произведуваат. Само ја нудат платформата. Практично, де факто цензорска позиција се става во приватни раце, во големи компании кои контролираат огромен дел од протокот на информации помеѓу луѓето. Било помеѓу заедници, индивидуи, меѓу политичари и нивните гласачи, поп-ѕвезди и нивните фанови“, вели Георгиевски,
Според него, тешко да се врати времето пред социјалните мрежи, пред 2004 и ВЕБ 2.0. Не гледа решение за овие проблеми без интервенирање во меѓународни права, уставно гарантирани, за кои човештвото векови се борело, па е опасно размислување.
Дигиталниот живот на младите
Тамара Ќупева
Професорката Тамара Ќупева од гимназијата „Орце Николов“, долгодишена истражувач од образованието и комуникациите, се осврнува на дигиталниот живот на младите. Според неа, најтешката задача на модерното воспитување е да му се помогне на детето да се препознае како вредност во својата дигитална, матрикс – генерација.
„Дигиталниот живот за тинејџерите е нивното второ ‘јас’, природна средина на растење и созревање. Тоа е нивен секојдневен предизвик за себепретставување, за социјализација, но и главен ресурс за учење. Дигиталниот свет е нова форма за нивно неформално, но и потесно, стручно образование. Учат вештини што формалното образование не може да им ги развие и ниту пак, да им ги понуди како содржина“, вели таа.
Социјалните групи како супститут на дигителниот свет ги претвораат во мали делови од милионската „партиципативна заедница“, која, вели таа, бара од нив активно присуство. Постојано се под тивок, невидлив притисок за потврда на своето присуство и соживот со другите.
„Тагирањето, споделувањето, објавувањето ‘на стори’, коментирањето со емотикони, хаштаг – обележувањето се основните алатки за комуникација на нивниот дигитален јазик. Јутуб е најголемиот нивен ресурс, а Инстаграм и Тик Ток, зона на идентификација и интеграција во заедницата. Оваа Зет-генерација е генерација на онлајн видеокултура којашто е сведена на пренесување на личниот живот. Поседуваат неколку виртуелни идентитети, на една или повеќе групи“, потенцира Ќупева.
Од аспект на емоционалното созревање, Ќупева забележува дека поминуваат низ алгоритмите на интензивното, посредничко општество во кое најважни вештини за здрав развој на личноста се емоционалната интелигенција, медиумската писменост и здравиот социо-психолошки статус.
Простор за критичко размислување и медиумска писменост
На неколку пати досега, Ќупева потенцираше дека треба да се создаде пристап, дома и на училиште, кој ќе обезбеди простор за критичко размислување. Промоција на хумани вредности и актуелизација на темите што ги креира технологијата.
Овде голема улога улога игра и медиумската писменост, во корелација со образованието, како најважна алка во процесот на градење активни граѓани.
Индексот за медиумска писменост, објавен од Институтот отворено општество во Софија, покажа дека од вкупно 35 анализирани земји, најголем дел од земјите од Западен Балкан се на дното. Словенија е рангирана на 11-то место, Хрватска на 24-то, Србија – 29-то, Црна Гора – 31-во, БИХ на 32-ро и Македонија на последното, 35-то место.
Ова го покажува нивото на медиумска слобода, подемот на сензационализмот и лажните вести, но и недостатокот на интерес на публиката за вистинско разбирање на медиумите.
Индекс за медиумска писменост
Анкета на „Ипсос Македонија“ и „Конрад Аденауер“ покажа дека половина од граѓаните сметаат дека медиумите во земјава се зависни, а само 15% дека се независни.
Истражување на КриТинк за медиумската писменост и критичко размислување кај младите, укажа дека 38% од испитаниците користат електронски медиуми за информирање, 32% се информираат од социјални медиуми, 8% од телевизија, а само 1% од печатените гласила. Во просек, испитаниците поминуваат околу 13 часови неделно гледајќи ТВ, само 4 часа на радио, а дури 39 часови на интернет.
Информирање од интернет, извор: КриТинк
АВМУ пак направи истражувањето за медиумската писменост кај возрасната популација, спроведено во 2016 година. 50,95% од испитаниците се изјасниле оти не ги отфрлаат или игнорираат сите објавени информации ако забележат суштински разлики во информирањето на медиумите за исти настани.
Извор: АВМУ
„Отсуството на доволно теми за медиумска писменост се одразува врз нивното знаење за влијанието на медиумските пораки, вештините на интерпретација, улогата и функциите на медиумите и, особено, за создавање критички однос кон нивните содржини“, се вели во истражување на Висока школа за новинарство и за односи со јавноста.
Наставни предмети кои се третираат во медиумската писменост и медиумите според година на реформа, извор: Висока школа за новинарство и односи со јавност
Во учебниците по македонски јазик и литература, граѓанскo образование, социологија, информатика, етика… се споменува медиумска писменост, но повеќе како запознавање на учениците со основните видови медиуми и нивното значење. Некои од овие предмети се задолжителни, некои се изборни. Медиумската писменост е формалност. Оставена е во рацете и волјата на одредени професори и ентузијасти, а не организиран систем што ќе го намалува „провевот“ на пропаганда, дезинформации и манипулациите, но и поттикнувањето чувства на омраза, дискриминација, бес, страв, паника.
Исто така, отсуствува и простор за медиумска продукција во училиштата, опстојуваат неопремени училишта со апаратура, со проектори, интернет…
Радио МОФ пишуваше дека Министерството за образование и наука (МОН) засега не планира нов предмет кој ќе ја обработува медиумската писменост. Сметаат дека таа е дел од образовниот систем преку повеќе предмети.
„Но, имајќи предвид дека медиумската и дигиталната сфера се развиваат со особено брз интензитет и ги засегнуваат сите категории на граѓани, вклучително и учениците уште од најрана возраст, се наметнува потребата од проширување на темите со кои во оваа насока младите треба да се запознаваат и да ги совладуваат“, потенцираа од МОН, додавајќи дека тоа го констатирала и работната група за медиумска писменост, формирана во октомври.
Стратегијата за образованието 2018-2025 на МОН воопшто не го споменува поимот медиумска писменост. Само „дигитална писменост“. Ова се однесува на способноста да се пронајде, процени, создаде и сподели е-содржини преку различни дигитални платформи. Различно е од медиумска писменост, бидејќи таа претставува чадор и на дигитална писменост, јазична писменост, филмска писменост итн.
Изминативе години медиумската писменост се актуелизираше главно преку работилници и отворени медиумски денови на невладиниот сектор. Се издадоа повеќе практикуми и публикации, формираа Мрежи на организации, но остана „заглавена“ во неформалното образование. Истовремено, власта почна т.н. План за борба против дезинформации и против напади на демократијата, кој брзо отиде во „пензија“.
„За наша среќа, би рекол дека планот е ’пензионирана тема’. Претпоставувам, бидејќи на никој не му беше докрај јасно, беше да се направи одредено ограничување во однос на акредитациите на новинарите за пристап до владини објекти за покривање настани, како и одредено владино тело да се занимава што е лажна вест, а што не. Веднаш им укажавме дека е голем проблем, дека практиките од демократските земји не се во таа насока и не може да цени еден министер, или претставник на тајна служба, што е лажна вест, па врз таа основа да има санкции. Тоа се неколку чекори назад во слободата на изразување. Можеби според таа јавна критика, а можеби и поради фактот дека го размислија како концепт, сфатија дека не е добар. Се остави впечаток дека се повлекоа од тој механизам“, вели Драган Секуловски од ЗНМ.
Експертите и новинарските работници апелираат граѓаните да ги користат алатките што им се на располагање во онлајн светот. Ако видат манипулации или неетички објави во медиумите – да упатат жалба до Советот за етика или Агенцијата за медиуми. Во поглед на транспратетноста на институциите, секогаш можат да испратат Барање за пристап до информации од јавен карактер. Онлајн петициите, пак, се секогаш алатка за да се „опипа пулсот“ на граѓанството и соберат онлајн потписи против лоши реформи и политики.
Бојан Шашевски
-
(Pa) përgjegjësia në online zonën e lirë
Nga të ashtuquajturat “Infodemia” gjatë koronavirusit, përmes informacioneve kuturu rreth 5G dhe vendosjes së çipave, deri tek lajmet e ndryshme sensacionale dhe gjuha e urrejtjes, online hapësira në internet është një tërësi e narracionit mediatik ose përdoruesit e mediave sociale. Dhe kjo nuk ndodh vetëm gjatë situatës së krizës. Internet zona e lirë, ofron rrjedhën e lajmeve dhe mjeteve të komunikimit, kështu që jeta digjitale kërkon përgjegjësi nga gazetarët që krijojnë produkte në “kuzhinat” editoriale, por edhe nga vetë qytetarët dhe institucionet, si një rreth i varur i online jetesës së organizuar.
Katarina Sinadinovska
Përvoja tregon se online mediat janë më të papërgjegjshmet. Vitin e kaluar, shumica e ankesave deri te Këshilli i Etikës në Media në Maqedoni (KEMM) i referohen portaleve të Internetit (83,1%), pasuar nga televizioni (15,7%) dhe vetëm 1,2 përqind gazetave.
Katarina Sinadinovska, Kryetare e Bordit drejtues të KEMM, thekson se portalet e internetit janë të lartë në listën e shkelësve më të mëdhenj të standardeve. Kjo ndodh vazhdimisht edhe gjatë gjendjes së krizës.
Ajo që shqetëson më shumë për shkeljet, thotë ajo, është se shumica e tyre i referohen nenit 1 të Kodit të Gazetarëve, i cili është baza e gazetarisë – informacione të sakta dhe të verifikuara.
“Pra, publikohen të pavërteta, gjysmë të vërteta, spekulime, që është veçanërisht e papërgjegjshme në kohë pandemie. Kur u vendosën masat dhe gjendja e jashtëzakonshme, shumë prej ankesave kanë të bëjnë edhe me sensacionizëm. Titujt bombastikë që duhet të ngjallin lexueshmëri, por nuk ofrojnë cilësi dhe në thelb, janë të zbrazëta. Nuk ka asnjë informacion, asnjë lajm, interesi i qytetarëve nuk është i përfaqësuar, por lufta për klikime “, thotë Sinadinovska.
Tabela e shkeljeve për vitin 2019, burimi: KEMM
Nëse i shikoni ankesat nga kjo periudhë që arritën deri te KEMM, Komisioni i së cilës po i shqyrton ato, ka tituj si: “Sistemi dështon: Pacienti që vdiq nga korona u trajtua për 7 ditë me telefon – e shtruar në spital vetëm 3 ditë më parë!”, “Shkencëtarët francezë thonë se Sumamedi kroat ndihmon kundër koronavirusit “dhe” Virusi vrasës doli nga një laborator sekret i armëve biologjike në Wuhan. ”
KEMM është i bindur se mënyra e informimit në rastet e aksidenteve, fatkeqësive natyrore, luftërave, tragjedive familjare, sëmundjeve, çështjeve gjyqësore duhet të jetë i lirë nga sensacionalizmi.
Fjala e urrejtjes dhe diskriminimi akoma janë “top temë”
Sipas Sinadinovska, përgjegjësia e fjalës së folur publikisht është e madhe, dhe gazetarët duhet të udhëhiqen nga aspekti njerëzor, të pyesin veten se cili është interesi publik. Ajo thekson se edhe gjuha e urrejtjes është e pranishme. Fatkeqësisht, thotë Sinadinovska, megjithëse mund të ketë pritje të arsyeshme që në një kohë të tillë do të ketë një qasje të përgjegjshme dhe fjala e urrejtjes do të pakësohet, prapëseprapë, gjuha e urrejtjes dhe diskriminimi janë të pranishme dhe janë “temë kryesore”.
“Kjo ndikon në polarizimin, ku përsëri përdoret edhe politikisht midis boteve në rrjetet sociale, në të dy taboret, po edhe në të tretin, të katërtin… Dhe kjo është ajo që ne vërejmë dhe paraqet shqetësim. Sidomos në hapësirën e internetit ”, thekson Sinadinovska.
Në vitin 2019, gjuha e urrejtjes dhe nxitja e diskriminimit mbi çfarëdo baze u përfshinë në 20% të parashtresave drejtuar KEMM. Në vitin 2018, 23,7% e parashtresave gjithashtu iu referuan shkeljes së nenit 10. Nëse përmblidhet periudha nga viti 2014 deri në vitin 2017 , kjo shifër është 28,8%.
Gazetari nuk do të krijojë ose përpunojë me vetëdije informacione që rrezikojnë të drejtat ose liritë e njeriut, nuk do të flasë gjuhën e urrejtjes dhe nuk do të nxisë dhunë dhe diskriminim mbi asnjë bazë (orientim kombëtar, fetar, racor, gjinor, shoqëror, gjuhësor, seksual, politik…).
Neni 10 i Kodit të GazetarëvePrandaj u formua Rrjeti Kundër Fjalës së urrejtjes në Media, ku u përfshinë ministri, prokurori, organizata të gazetarëve dhe organizata joqeveritare. Ideja është të parandalojmë gjuhën e urrejtjes përmes aktiviteteve të integruara. Sinadinovska thekson se vetëm Komisioni për Parandalimin e Diskriminimit nuk ka konsideratë, një organ që automatikisht duhet të luftojë dukuri të tilla.
“Ironikisht, nuk është pjesë e Rrjetit. Si institucion i vetëm që ka kompetenca në këtë fushë, dhe është jashtë iniciativës “, theksoi Sinadinovska.
Liria e fjalës përkundrejt fjalës së urrejtjes
Fjala e urrejtjes tërheq pyetje rreth kufijve të lirisë së fjalës ose lirisë së shprehjes, si një e drejtë themelore e njeriut, që secili të shprehë mendimin ose idenë pa frikë nga hakmarrja, censura ose pasojat ligjore. Në të drejtën ndërkombëtare, liria e shprehjes u vendosë në nenin 19 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, në vitin 1948. Një tjetër dokument kryesor ndërkombëtar, pjesë e sistemit tonë juridik, është Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. Maqedonia e ka pranuar atë si anëtare e Këshillit të Evropës. Në nivel kombëtar, kjo e drejtë mbrohet me nenin 16 i Kushtetutës, i cili i referohet lirisë së shprehjes dhe informacionit.
Në një kuptim më të gjerë, nga ana tjetër, gjuha e urrejtjes është një abuzim i aftësive të komunikimit për qëllime kriminale dhe për këtë arsye është shpallur vepër penale.
Institucionet dhe organizatat që ofrojnë ndihmë për të fjalën e urrejtjes dhe diskriminimin, burimi: Publikimi “Me Mendim Kritik deri në Zbulimin e Dezinformatave”, Metamorfoza dhe KriTink
Problemi është se në Maqedoni gjuha e urrejtjes nuk duket se ekziston, pavarësisht nëse është offline apo në internet. Mungon kontrolli kur liria e fjalës shndërrohet në diçka të rrezikshme dhe shkel lirinë e dikujt tjetër. Kështu, inkurajohen krimet e urrejtjes.
Informacioni i Shoqatës së Gazetarëve të Maqedonisë (SHGM) nga viti 2019, në pajtim me të dhënat e Gjykatës Penale, tregojnë se ka pasur një rast në Strugë dhe Shkup. Njëri përfshin grupe tifozësh.
Dragan Sekullovski
“Por zyrtarisht në Maqedoni nuk ka praktikë gjyqësore ku një gazetar është dënuar për gjuhë të urrejtjes, ose ka pasur sanksione ndaj një pale të tretë. Së pari, parë ligjërisht, fjala e urrejtjes nuk është e përcaktuar mirë, nuk është e qartë, dhe prokurorët dhe gjykatësit e konsiderojnë këtë si justifikim – të mos veprojnë. Ndërsa kur ju drejtohemi me kërkesë të veprojnë, atëherë nuk ka efekt, ose kur ka ndonjë rezultat, zakonisht është për pjesën e Kodit penal për “cenimin e sigurisë fizike”, thotë drejtori ekzekutiv i SHGM, Dragan Sekullovski, duke u përkujtuar se si “cenimi i sigurisë fizike përfundoi rasti i Branko Triçkovskit kundër Toni Mihajllovski.
Ai gjithashtu thotë se rregullatori ASHAAV kishte dhënë propozime në Prokurori për ndjekje penale për shembuj të qartë të gjuhës së urrejtjes. Dhe pothuajse, thotë ai, ato gjithmonë janë refuzuar nga Prokuroria jonë. “Tek ne në Maqedoni, ose të gjithë e duan shumë njëri-tjetrin dhe askush nuk përdor gjuhën e urrejtjes, ose thjesht, institucionet nuk e njohin atë si një rrezik. Nuk ka praktikë gjyqësore, nuk ka raste, ndërkaq të gjithë flasin për këtë”, thotë Sekullovski.
Fakti që Maqedonia është nënshkruese e një numri të madh konventash dhe se jemi anëtare të Këshillit të Evropës, shtoi ai, nuk do të thotë se duhet të respektohet vetëm e drejta pozitive, por edhe praktika gjyqësore, siç rregullohet në vendet e tjera.
Klasifikimi i zgjidhjeve ligjore sipas vendeve, burimi: Publikimi “Lidhja e aktorëve të ndryshëm në luftën kundër gjuhës së urrejtjes”, prof. dr. Enes Osmançeviq, 2019
“Nuk jemi anëtare të Këshillit të Evropës. Pra, Gjykata e të Drejtave të Njeriut vlen edhe për ne. Në fakt, kjo është arsyeja pse SHGM fitoi një rast për vitin 2012, për përjashtimin e gazetarëve nga Kuvendi. Zbuluam se thjesht nuk kishte mjete juridike, kështu që shkuam në Strasburg, pritëm 4 vjet dhe e fituam rastin. Ne jemi e vetmja organizatë në vend që ka fituar rast, për shkeljen e së drejtës së lirisë së shprehjes. Por ideja nuk është që të shkojmë kaq larg, institucionet kombëtare duhet të kujdesen, ose të parandalojnë krime të tilla, ose kur ato ndodhin – t’i sanksionojnë . Nuk është gjithmonë esenca të themi: “OK, keni të drejtë, por shkoni në Strasburg.” Para së gjithash, këto procedura zgjasin shumë, ato nuk janë të lira, jo të gjithë e dinë se si t’i parashtrojnë. Në kushte normale, duhet të jetë shansi i fundit, jo rregull, si tek ne”, thekson Sekullovski.
Fyerje dhe shpifje në hapësirën e mediave
Paditë gjyqësore ndaj gazetarëve janë zvogëluar pas dekriminalizimit të shpifjes dhe fyerjes, në mënyrë që të mbrohen gazetarët nga presionet dhe kërcënimet për heshtje. Sipas SHGM, në tre ose katër vitet e kaluara ka pasur 30-40 raste të tilla, ndërsa më parë në vitin 2012 janë regjistruar 330 padi për fyerje dhe shpifje.
“Nëse bëjmë një krahasim të përafërt statistikor, praktikisht një e treta e 1000 gazetarëve janë paditur. Normalisht, kishte situata kur një gazetar kishte dhjetëra padi, por prapëseprapë, një numër i madh i çështjeve gjyqësore në atë kohë ishin iniciuar kundër gazetarëve”, thotë drejtori ekzekutiv i SHGM.
Sidoqoftë, dekriminalizimi nuk e zgjidhi problemin në mënyrë magjike, por krijoi problem të ri. Gjykatat rrallë pranojnë raste të tilla, ndërkaq paqartësitë ligjore përdoren nga disa portale për të shmangur përgjegjësinë për shpifje dhe fyerje.
Kur bëhet fjalë për online mediat, gjykatat kundërshtojnë paditë për mungesë të të ashtuquajturit “legjitimim pasiv”. Atë nga aspekti ligjor e nxjerrin nga Ligji për media. Kjo do të thotë që gjykatat nuk i konsiderojnë online mediat, si media. Kjo është e ndryshme nga praktika e të drejtës së autorit, me ç’ rast gjejnë përgjegjësi, por në atë rast mediat rrallë raportojnë kur tekstet dhe fotot e tyre vjedhjen përmes “gazetarisë pizhame”.
Kasta mediatike ka theksuar në mënyrë të përsëritur që çdo sjellje jo etike duhet të shihet në të njëjtën mënyrë në hapësirën e online mediave, pavarësisht nëse bëhet fjalë për portal, blog, gazetë apo TV. Media është media. Të gjithë janë nën mbrojtjen e Ligjit për përgjegjësi civile. Por, nëse në shtet me praktikë të ulët demokratike shpifja dhe fyerja kthehen në legjislacionin penal, me këtë do të rritej auto censura “Çiling efekti”. Si shpatë që varet mbi gazetarët që të vetë-censurohen, që të mos hetojnë, zbulojnë korrupsionin dhe të krijojnë përmbajtje cilësore.
Vërejtjet e SHGM-së për këtë Ligj kanë të bëjnë me mënyrën e zbatimit të tij, me afate që shpesh nuk respektohen. Nëse procedura është dashur të zgjasë gjashtë muaj, ka pasur raste kur janë prolongua për më shumë se një vit, një vit e gjysmë.
“Së dyti, ka pasur aktvendime gjyqësore të shkallës së parë, shumë të pafavorshme. Vitin e kaluar, një gazetar i një media shqiptare u dënua në shkallë të parë për dëm të madh jo material diku rreth 10.000 euro, plus të publikojë demant në televizionin kombëtar, megjithëse sipas aktvendimit gjyqësor shpifja nuk është transmetuar në televizionin kombëtar. Vendimi ra në Gjykatën e Apelit”, thekson Sekullovski.
SHGM i ndjek nga afër procedurat. Qëllimi është mos lihet hapësirë të bëhet gabim nga Gjykata, që më pas ajo të përdoret si argument për gjykime të ardhshme dhe të pësojnë gazetarë. Publiku kujton se në vitin 2013, një nga njerëzit më të fuqishëm të vendit, kreu i policisë sekrete dhe kushëriri i kryeministrit, Sasho Mijallkov, ngriti padi kundër redaktores së Fokus, Jadranka Kostova dhe gazetarit Vllado Apostollov. Shkaku ishin dy tekste të botuara, bazuar në deklaratat e ish-ambasadorit në Republikën Çeke, Igor Ilievski. Një vit më vonë, Gjykata vendosi se Fokus duhet t’i paguante Mijallkovit 9.000 euro dëmshpërblim për shkeljen e nderit dhe reputacionit të tij. Kryeredaktorja Kostova u gjobit me 5000 euro, dhe gazetari Apostolov – 1.000 euro.
Regjistri i mediave profesionale online – vetë-rregullimi i përforcuar
Përkundër vërejtjeve, raporti i fundit i “Reporterë pa Kufij” gjithashtu solli dy pika të ndritshme në fushën e mediave. Njëra është Karta për Kushtet e Punës së Gazetarëve, me një projekt-marrëveshje për punësimin e drejtë në median digjitale. Është iniciativë e Sindikatës së Gazetarëve dhe Punëtorëve të Mediave (SGPM) në partneritet me SHGM dhe SEMM.
E dyta është Regjistri i Online Mediave Profesionale. Sinadinovska thotë se ai, në një farë mënyre, jep paraqitje se cilat media në shoqëri janë kredibile, informacione e të cilave mund të gëzojnë besueshmëri më të madhe.
“Regjistri i online mediave mund të jetë një pikë e shkëlqyer fillestare për sqarimin e gjërave. Është një proces, t’i japim kohë të gjallërohet, në mënyrë që ai të mund t’i përgjigjet në mënyrë efektive sfidës me dezinformatat. Mediat që donin të ishin pjesë e Regjistrit, ndërkaq i kemi refuzuar, i refuzuam me shkas. Sepse ata nuk i kanë pasur kriteret themelore të bëhen anëtare. Nuk po them që gjithçka që do të publikohet atje është e pasaktë, me qëllim të keq apo spekulative, por na duhet një rezervë për informacione të këtij lloji të mediave. Pra, flasim për media me funksionalitet dhe pronësi të diskutueshme, pa impresum dhe pa adresë. Nuk u angazhuan të respektojnë Kodin e Gazetarëve, as të SHGM, as ndonjë Kod Ndërkombëtar”,thekson Sinadinovska.
Regjistri i online medieve profesionale është krijuar për të përmirësuar vetë-rregullimin. Si një klub prestigjioz mediatik. Qëllimi është i dyanshëm. Audienca duhet të identifikojë se cilat media profesionale i plotësojnë kriteret, dhe njëkohësisht të ndihmojnë komunitetin e biznesit të jetë me përgjegjësi shoqërore, në mënyrë që të mos alokojë fonde për reklamim në media që dëmtojnë diskursin publik.
Deri më tani ka pasur reagime vetëm kur qeveria e përdori Regjistrin si argument se cilat media duhet të lejohen të lëvizin në kushte të orës policore.
“Ne kemi bërë regjistrin për identifikimin e mediave profesionale dhe jo për shpërndarjen e lejeve për lëvizje. Vendimi i qeverisë për këtë masë, e kufizon të drejtën për lirinë e lëvizjes dhe lirinë e mediave në përgjithësi, dhe duhet të rishikojë këtë masë. Nëse kriza vazhdon, duhet të krijohet një mekanizëm më ndryshe”, thotë Sekulovski nga SHGM.
Për sa i përket raportit të “Reporterë pa Kufij”, Maqedonia u ngrit nga vendi i 118-të në vendin e 92-të, një kërcim për tre vende, por Metamorfozis theksoi se duhet edhe shumë punë dhe reforma në media, derisa të arrihet qëllimi i dëshiruar.
Hulumtimi, i realizuar nga Metamorfozis, identifikoi problemet në reformën e mediave në katër fusha kryesore, përfshirë mediat online:
- Nuk ka strategji për sektorin e mediave dhe nuk janë shprehur synime për përgatitjen e një strategjie të tillë;
- Nuk ka vullnet politik të mjaftueshëm te të gjithë aktorët politik përkatës edhe të pushtetit edhe të opozitës të distancohen plotësisht nga ndikimi mbi politikën editoriale të mediave;
- Reformat në sektorin e radiodifuzerit publik, kryesisht në Shërbimin Publik RTM / RTK dhe në agjencinë rregullatore ASHMAV, nuk po zbatohen, megjithëse parakushtet ligjore u realizuan më shumë se një vit më parë;
- Kërkesa e vetë mediave, transmetuesit e mëdhenj privatë, por edhe gazetat dhe portalet, në mënyrë jo selektive të fitojnë financa ose subvencione të tjera direkt nga buxheti, nga vetëqeverisja lokale ose nga ndërmarrjet publike ose ndërmarrjet aksionare në pronësi shtetërore ose të përzier.
Gjatë kësaj periudhe, SPGM nga ana tjetër, paralajmëroi për online kërcënime të shpeshta kundër gazetarëve, siç është rasti i Mishko Ivanov, dhe u kërkoi punonjësve të mediave që të raportonin të gjitha sulmet dhe online maltretimet ndaj tyre, por të njëjtat t’i paraqesin edhe te organet hetuese dhe institucionet.
“Megjithëse me keqardhje konstatojmë se MPB nuk i merr seriozisht këto kërcënime dhe nuk vepron mbi to sipas kompetencave të saj ligjore. Institucionet duhet të reagojnë vazhdimisht dhe të sanksionojnë fenomene të tilla, sepse zgjidhja e çështjes së sulmeve ndaj dy gazetarëve nga Emill Jakimovski nuk duhet të jetë e vetmja”, thanë nga SPGM.
Vetë-rregullimi i rrjeteve sociale dhe i gjithë online hapësirës?
Paralelisht me vetë-rregullimin e mediave, gjatë kësaj periudhe ka diskutime se sa, si dhe nëse rrjetet sociale dhe e gjithë hapësira në internet mund të vetë-rregullohen.
Dejan Georgievski
Dejan Georgievski, kryetar i Qendrës për Zhvillimin e Mediave, vëren se ekziston një tendencë për të barazuar çdo lloj informacioni me informacionin gazetaresk. Përkatësisht, kushdo që informon publikun bëhet automatikisht gazetar, me çka, Georgievski nuk pajtohet.
Tani, thotë ai, problemi është se është e lehtë dhe lirë, pa përdorur mediat tradicionale dhe redaksitë e lajmeve si ndërmjetës, që në informimin e publikut të përfshihen edhe partitë me internet faqet e tyre me përmbajtje. Pastaj ka propagandues politikë ose ekonomikë, ekspertë të ndryshëm për marrëdhënie me publikun që punojnë për klientët e tyre, njerëz që punojnë me avokim (përfaqësim), faqe të ndryshme për fusha dhe audiencë të specializuar.
“Pyetja është, a mund të presim nga ata, të pranojnë standardet gazetareske të informimit?” Sepse njerëzit që merren me informim, kanë kodet e tyre për komunikimin e informacioneve. Nuk jam i sigurt se ata që merren me propagandën e zezë kanë kod të sjelljes, mirëpo, njerëzit që merren me promovimin e ideve, qofshin ato politike, ekonomike, produkte dhe shërbime, kanë rregullat e tyre të sjelljes. Për të mos përmendur qytetarët, të cilët, duke u informuar apo dezinformuar, varen nga mënyra se si do t’i kuptoni, e bëjnë këtë kryesisht përmes rrjeteve sociale, të cilat janë të hapura për qytetarët. Edhe atë cilat informacione, ide do t’i promovojnë është ideja e tyre sovrane, për fat të mirë ose për fat të keq, e garantuar si e drejtë edhe në dokumentet ndërkombëtare”, thotë ai, duke shtuar se për keqpërdorime eventuale në fushën mediatike tani më ekziston rregullator dhe ligj.
Georgievski e kupton pozitën e shoqatave të gazetarëve për të luftuar për profesionin që është nën sulm të madh. Një profesion që, siç thotë ai, merret me çështje për të cilat publiku ka të drejtë t’i dijë, ndërsa pa të – nuk ka demokraci.
Nga ana tjetër, ka kompani të mëdha teknologjike dhe rrjete sociale që kontrollojnë internetin, i cili është vetëm një platformë dhe teknologji, kështu që gjithçka varet nga mënyra se si njerëzit e (keq)përdorin atë. Ekziston edhe pyetja, se sa të gjitha mjetet për raportim, për censurimin e sjelljes jo etike, shkojnë në favor të lirisë së shprehjes.
“Kjo gjithashtu varet nga përkufizimi i secilit, qoftë universal apo i një komuniteti, çfarë është ajo që konsiderohet e pranueshme.” Është fakt se Facebook, Google dhe Amazon nuk janë shumë keq, sepse ata kanë fituar shumë para nga situata aktuale. Mirëpo edhe ata, gjithashtu janë në një situatë thelbësisht të pa lakmueshme. Atyre u kërkohet të jenë përgjegjës për diçka që nuk e prodhojnë vetë. Ata thjesht ofrojnë platformën. Praktikisht, pozicioni i censurës de-fakto është vendosur në duar private, në ndërmarrje të mëdha që kontrollojnë një pjesë të madhe të rrjedhës së informacionit ndërmjet njerëzve. Qoftë ndërmjet komuniteteve, individëve, midis politikanëve dhe votuesve të tyre, pop yjeve dhe fansave të tyre”, thotë Georgievski,
Sipas tij, është e vështirë të ktheni kohën para rrjeteve sociale, para vitit 2004 dhe WEB 2.0. Nuk sheh zgjidhje për këto probleme pa ndërhyrë në të drejtat ndërkombëtare, të garantuara me kushtetutë, për të cilat njerëzimi ka luftuar me shekuj, kështu që është mendim i rrezikshëm.
Jeta digjitale e të rinjve
Tamara Qupeva
Profesoresha Tamara Qupeva nga gjimnazi “Orce Nikollov”, studiuese shumëvjeçare për arsim dhe komunikim, i referohet jetës digjitale të të rinjve. Sipas saj, detyra më e vështirë e arsimit modern është t’i ndihmohet fëmijës që ai të identifikohet si vlerë në gjeneratën e tij digjitale, në matriks – gjeneratën.
“Jeta digjitale për adoleshentët është ‘Unë’ i tyre i dytë, një mjedis natyror për t’u rritur dhe pjekur. Kjo është sfida e tyre e përditshme për vetë-prezantim, socializim, por edhe burim kryesor për të mësuar. Bota digjitale është një formë e re e arsimit të tyre joformal, por edhe më i ngushtë, profesional. Mësojnë aftësi që arsimi formal nuk mund t’ua zhvillojë ose t’ua ofrojë ato si përmbajtje,” thotë ajo.
Grupet sociale si zëvendësues i botës digjitale i shndërrojnë ato në copëza të vogla të “komunitetit participues” milionësh, i cili, thotë ajo, prej tyre kërkon prezencë. Ata janë vazhdimisht nën presion të qetë, të padukshëm për konfirmim të pranisë dhe bashkëjetesës së vet me të tjerët.
“Tagu, shpërndarja, postimi ‘i storjeve’, komentimi me emotikonë, hashtag-ët, janë mjetet themelore për të komunikuar në gjuhën e tyre digjitale. YouTube është burimi i tyre më i madh, ndërsa Instagram dhe Tick Talk, një zonë e identifikimit dhe integrimit në komunitet. Kjo Zet – gjeneratë është gjeneratë e online video kulturës që reduktohet në paraqitjen e jetës personale. Pasja e disa identitete virtuale, në një ose më shumë grupe”, thekson Ljupeva.
Nga pikëpamja e pjekurisë emocionale, Qupeva vëren se ata kalojnë nëpër algoritme të një shoqërie intensive, të ndërmjetme, në të cilën aftësitë më të rëndësishme për zhvillimin e shëndetshëm të personalitetit janë inteligjenca emocionale, aftësia mediatike dhe statusi i shëndetshëm socio-psikologjik.
Hapësirë për mendim kritik dhe edukim mediatik
Disa herë deri më tani, Qupeva ka theksuar nevojën për të krijuar një qasje, si në shtëpi ashtu edhe në shkollë, i cili do të sigurojë hapësirë për mendim kritik. Promovimi i vlerave njerëzore dhe aktualizimi i temave që i krijon teknologjia.
Këtu, edukimi mediatik gjithashtu luan një rol të madh, në bashkëveprim me arsimin, si lidhja më e rëndësishme në procesin e ndërtimit të qytetarëve aktiv.
Indeksi i edukimit mediatik, botuar nga Instituti Shoqëri e Hapur në Sofje, zbuloi se nga gjithsej 35 vende të analizuara, shumica e vendeve të Ballkanit Perëndimor janë në fund. Sllovenia renditet në vendin e 11-të, Kroacia në vendin e 24-t, Serbia në vendin e 29-të, Mali i Zi në vendin e 31-të, B dhe H-në vendin e 32-të dhe Maqedonia në vendin e fundit të 35-të.
Kjo tregon nivelin e lirisë së mediave, ngritjen e sensacionalizmit dhe lajmeve të rreme, por edhe mungesën e interesit të audiencës për kuptim të vërtetë të mediave.
Indeksi i edukimit mediatik
Një sondazh nga “Ipsos Maqedonia” dhe “Konrad Adenauer” zbuloi se gjysma e qytetarëve konsiderojnë se mediat në vendin tonë janë të varura, dhe vetëm 15% thanë se janë të pavarura.
Hulumtimi i KriTink mbi edukimin mediatik dhe mendimin kritik te të rinjtë zbuloi se 38% e të anketuarve përdorin media elektronike për informim, 32% informohen nga mediat sociale, 8% nga televizionet dhe vetëm 1% nga mediat e shtypura. Mesatarisht, të anketuarit kalojnë rreth 13 orë në javë duke parë TV, vetëm 4 orë në radio, dhe madje 39 orë në internet.
Informimi nga Interneti, burimi: KritTink
ASHMAV, nga ana tjetër, kreu një studim mbi edukimin mediatik te popullata e rritur, e kryer në vitin 2016. 50,95% e të anketuarve deklaruan se nuk i refuzojnë ose injorojnë të gjitha informacionet e publikuara nëse vërejnë ndryshime thelbësore në informimin e mediave për të njëjtat ngjarje.
Burimi: ASHMAA
“Mungesa e temave të mjaftueshme për edukim mediatik pasqyron njohuritë e tyre për ndikimin e mesazheve mediatike, aftësitë interpretuese, rolin dhe funksionet e mediave dhe, veçanërisht, në krijimin e një qëndrimi kritik ndaj përmbajtjes së tyre,” thuhet në studim i Shkollës së Lartë për Gazetarisë dhe Marrëdhënie me Publikun.
Lëndë mësimore të cilat trajtohen gjatë edukimit mediatik dhe mediave sipas vitit të reformës, burimi: Shkolla për Gazetari dhe Marrëdhënie me Publikun
Në librat shkollorë të gjuhës dhe letërsisë maqedonase, arsimit qytetar, sociologjisë, informatikës, etikës… përmendet edukimi mediatik, por më tepër si njoftim i nxënësve me llojet themelore të mediave dhe rëndësia e tyre. Disa nga këto lëndë janë të detyrueshme, disa janë zgjedhore. Edukimi mediatik është formalitet. Ka mbetur në duart dhe vullnetin e profesorëve dhe entuziastëve të caktuar, dhe jo një sistem i organizuar që do të zvogëlojë “rrjedhën” e propagandës, dezinformatave dhe manipulimeve, por edhe nxitje të ndjenjave të urrejtjes, diskriminimit, zemërimit, frikës, panikut.
Ekziston gjithashtu mungesë e hapësirës për produksion mediatik në shkolla, ka shkolla të pa pajisura me aparaturë, projektorë, internet…
Radio MOF shkroi se Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH) nuk ka planifikuar ende një lëndë të re që do të përpunojë edukimin mediatik. Konsiderojnë edukimi mediatik se është pjesë e sistemit arsimor përmes shumë lëndëve.
“Por, duke pasur parasysh se fusha mediatike dhe digjitale zhvillohen me intensitet jashtëzakonisht të shpejtë dhe i tangojnë të gjitha kategoritë e qytetarëve, përfshirë edhe nxënësit të moshës më të re, imponohet nevoja për zgjerimin e temave me të cilat në këtë drejtim të rinjtë duhet t’i njoftojnë dhe t’i mësojnë ato”, theksojnë nga MASH, duke shtuar se këtë e ka konstatuar edhe grupi i punës për edukim mediatik, e formuar në tetor.
Strategjia për arsim 2018-2025 e MASH aspak nuk e përmend termin edukim mediatik. Vetëm “edukim digjital”. Kjo i referohet aftësisë për të gjetur, vlerësuar, krijuar dhe shpërndarë përmbajtje elektronike përmes platformave të ndryshme digjitale. Është i ndryshëm nga edukimi mediatik, sepse ai paraqet ombrellë e edukimit digjital, e edukimit gjuhësor, e edukimit filmik, etj.
Vitet e fundit, edukimi mediatik është bërë më aktual, kryesisht përmes punëtorive dhe ditëve të hapura mediatike në sektorin joqeveritar. U botuan disa libra për punë praktike dhe botime, u formua Rrjeti i Organizatave, por “ngeci” arsimi joformal. Në të njëjtën kohë, qeveria filloi të ashtuquajturin Plan për Luftë Kundër Dezinformatave dhe kundër Sulmit ndaj Demokracisë, e cila shpejt “u pensionua”.
“Për fat të mirë, do të thosha që plani është një” çështje e pensionuar”. Supozoj, sepse askush nuk e kishte plotësisht të qartë, qëllimi ishte të ketë një kufizim të caktuar në lidhje me akreditimin e gazetarëve për qasje në objektet qeveritare për të mbuluar ngjarjet, si dhe një organ i caktuar qeveritar i cili do të merrej me atë se çfarë është lajm i rremë dhe çfarë jo. Menjëherë jua bëmë me dije se ky është problem i madh, se praktikat e vendeve demokratike nuk janë në atë drejtim dhe nuk mund të vlerësojë një ministër ose një përfaqësues i shërbimit sekret, se çfarë është lajm i rremë dhe mbi bazë të kësaj të ketë sanksione. Këto janë disa hapa mbrapa në lirinë e shprehjes. Ndoshta në bazë të asaj kritike publike, por ndoshta edhe për shkak të faktit se ata e përpiluan si koncept, kuptuan se nuk është i mirë. Mbeti përshtypja se u tërhoqën nga ai mekanizëm”, thotë Dragan Sekullovski nga SHGM.
Ekspertët dhe gazetarët apelojnë, qytetarët të përdorin mjetet që i kanë në dispozicion në online botën. Nëse vërejnë manipulime ose publikime jo etike të mediave – të bëjnë ankesë te Këshilli i Etikës ose Agjencia e Mediave. Në lidhje me transparencën e institucioneve, gjithmonë mund të dërgojnë Kërkesë për qasje të lirë në informatat me karakter publik. Online peticionet, nga ana tjetër, janë gjithmonë mjet që të “matet pulsi” i qytetarëve dhe për grumbullimin e online nënshkrimeve kundër reformave dhe politikave të këqija.
Bojan Shashevski
* Оваа содржина е изработена со помош на Европската Унија во рамките на Проектот за
младинско изразување. За објавените содржини е одговорен Младински образовен форум и
истите нужно не ги одразуваат ставовите на Европската Унија.
