-
Кон крајот на март Лиса и Филипче заедно ја поминаа македонско-албанската граница. Без страв ги искачија шумските ридови на планината Кораб. Откако кратко се задржаа во Албанија, се упатија кон соседната планина Дешат, каде низ стрмните патеки повторно влегоа на македонска територија. Намерно ги избегнуваа граничните премини, патиштата и било каква трага од човечка цивилизација. Сосема небитно им беше тоа што нивната територија ја делат две различни држави. На тој заеднички пат, најважно им беше да создадат поколение. Да го продолжат својот вид.
Лиса и Филипче се два балкански риса од Националниот парк „Маврово“, во Северна Македонија. Но, нивната приказна е далеку од романса. Кога во неа се замешува човекот таа сè повеќе наликува на трагедија.
Покрај нив во светот се преостанати уште 40-тина единки балкански рис, распределени во три соседни држави каде заштитата на животната средина е релативно ниско на листата на државни приоритети. Токму активностите на луѓето го доведоа балканскиот рис на работ на изумирање.
Затоа, здружени организации од соседните Северна Македонија, Албанија и Косово се обединија како заштитници на оваа „голема мачка со мали шанси“, врежана на македонската петденарка, на раб на изумирање според Црвената листа на загрозени видови.
Регулатор на природата
Додека приказните и легендите кажуваат дека нашите предци имале култ кон оваа таинствена мачка, сега реалноста зборува дека нејзиниот опстанок е во раце на политичката волја, која упорно се обидуваат да ја пробудат Македонското еколошко друштво (МЕД) и организациите – партнери вклучени во Проектот за закрепнување на балканскиот рис. Веќе 15 години го следат рисот, во обид да го зачуваат екосистемот.
Рисот се наоѓа на врвот на синџирот на исхрана и претставува регулатор на други животински животни во неговата средина. Ако рисот исчезне, тоа може да доведе до огромни и непредвидливи промени во природниот екосистем.
🎧 Повикот на балканскиот рис / ФОТО: МЕД; АУДИО: ППНЕА„Рисот како и другите топ предатори, имаат улога да ги регулираат популациите главно на копитари, срнечки дивеч и зајци, но, исто така, за да не се пренамножат, бидејќи можат да направат штети на посеви, дрва или сето она со коешто се хранат. Другата улога е контрола на таканаречени мезопредатори. Тоа се оние месојадни животни, како лисицата или куната“, објаснува Диме Меловски од МЕД.
Диме Меловски, МЕД
Меловски својот живот и работа го посвети на проучувањето и заштитата на големата мачка. Уште како студент по биологија, таа му го привлекла вниманието. Со месеци останува на македонските планини, следејќи ги трагите на балканскиот рис. Две децении подоцна, кога веќе го привршува својот докторат за рисот, тој е човекот за кого велат дека „знае сè“ за таинственото животно.
Опстанокот на рисот, особено на младите единки, вели Меловски, зависи од доволно количество храна и калории кои ќе ги внесат првите 10-11 месеци. Тогаш е важно женката константно да им носи храна и постојано да е успешна во ловот.
„Доколку има вознемирување од типот на хидроцентрали, минирање или градење пристапни патишта, со самото тоа се отежнува успехот на лов. Ги вознемирува не само рисовите, туку и неговиот плен кој е во самата територија и на мажјаците и на женките“, потенцира Меловски.
Затоа е важно следењето на рисовите како Лиса и Филипче во земјите од југозападен Балкан. Кога биолозите ќе успеат да заловат рис и да му стават ГПС околувратник, тие имаат можност да видат точно по која територија се движи, каде бара плен и дали може да најде храна. Анализираат и како новите инфраструктурни објекти влијаат на неговото движење, па дури и дали е жртва на криволов… бидејќи ако животните во шумата се плашат од рисот, рисот е загрозен единствено од човекот.
За разлика од луѓето, рисовите не знаат за граници. Најбројни се во НП „Маврово“, јадреното подрачје на балканскиот рис во регионот. Во Албанија се размножуваат на планината Мунела, а годинава за првпат беше докажана репродукција на рисот на планинскиот ланец кај Полис. Ги има и на Проклетие, планината која ја делат Косово, Албанија и Црна Гора. Ова се регионите каде МЕД, албанската ППНЕА и косовската ЕРА се активни за спас на рисот.
Од Марко до Атиџе
Националниот парк „Маврово“ е сместен во западниот дел на Северна Македонија. Територијата под заштита опфаќа 72.204 хектари. Повеќе од една деценија биолозите тука работат на проекти за заштита на рисот. Од јануари до средината на април е најважниот дел од нивната работа, сезоната на заловување рисови со цел да им се стави ГПС околувратник. Годинава имаа невообичаена среќа. Иако, поради пандемијата на новиот коронавирус и вонредната состојба во земјата сезоната заврши цел месец порано, заловени беа 3 риса, сите женки.
„Женките се вообичаено попаметни од мажјаците и потешко се фаќаат во замките“, низ смеа вели Меловски.
Од 7 риса кои до лани успеаја да ги заловат, само Маја беше женка. Но годинава, нештата добија поинаков тек. На почетокот на февруари во замката се фати Нарциса, здрава женка, стара околу 3 години и тешка 15 килограми. Еден месец подоцна, влезе и Лиса, партнерката на Филипче. На 14-ти март, точно 10 години откако беше заловен првиот балкански рис кој го носеше името Марко, во стапицата во „Маврово“ влезе уште една женка. Ја нарекоа Атиџе.
„Тоа беше неверојатно, на истиот ден, точно 10 години откако го заловивме Марко“, раскажува Меловски кој се потсетува дека само еден ден претходно размислувале за повлекување од Маврово, бидејќи околниот регион веќе беше ставен во карантин поради појавата на новиот коронавирус.
Екрем Веапи, или Еко, како што скратено го нарекуваат неговите колеги, е 28-годишен ренџер. Магистрирал биологија-екологија на Природно математичкиот факултет во Скопје. Се одлучил за оваа наука поради неговата љубов кон природата. Среќен е што работи во НП „Маврово“. Уште посреќен што може да помогне на МЕД и партнерите за зачувување на рисот.
Со жар во очите објаснува како се поставуваат камера-замки, стапици кои помагаат во проучувањето на мистериозните мачки. Нагласува, рисот „живее во шума, за да се сокрие од човекот, бидејќи тој е неговиот единствен непријател“.
„Во минатото, поради недоволна едукација, како на ловџиите, така и на народот, можеби го сметале рисот како непријател на нивните домашни животни. Но, денес, ловните друштва се поедуцирани. Проектот кој го водам, за заштита на балканскиот рис, има работилници во кои се вклучени ловџиите, сточарите, локални работници и сите целни групи кои може да дојдат во контакт со рисот. Едукацијата има цел да им покаже дека рисот не е животно кое може да им наштети“, вели Екрем Веапи.
Дел од рисовите уловени на камера-замките на МЕД
Веапи живее во Требиште, село во општината Маврово и Ростуша. Регионот е полн со височини и живописна природа. Полн е и со приказни за рисовите.
Аднан Фејзули
Една таква ни раскажува Аднан Фејзули, кој не одведе до соседното село Велебрдо каде што живее. Ловџија е од свои 28 години, а основач е и на ловџиско друштво „Крчин-ачки“. Негов роднина, пред само неколку месеци забележал како рис поминува крај патот кај реката Радика. Буквално дошол до самиот асфалт.
„Не е баш природно да се спушта по населени места. Но, како да ви кажам, ако нема доволно храна за сам да се снајде, може да наближи и до населено место. Сепак, населението го штити. Чувари сме на рисот. Никогаш не сме уловиле рис! Дури е заштитен знак, лого на нашето ловно друштво“, потенцира Фејзули.
Ловџијата се жали дека луѓето од крајот си одат. Порано тука гравитирал народ и обработувал земјиште. Сега бараат подобар живот во европските земји, Германија, Италија. Слабо се враќаат назад во родниот крај. Сега, вели тој, има повеќе мечки отколку луѓе.
Мечката е заштитена на ниво на држава исто како и рисовите. Ги штити Законот за ловство. Меѓутоа, нагласува Фејзули, споредено со 15-20 рисови што се останати во Маврово и околината, мечките тука се во голем број и им прават сериозни штети.
„Прави штети на пчелари, сточари, овие култури кои ги имаме, на насади. Има голем подем на мечка и институциите треба нешто да се преземат бројот на мечки да се намали“, си ја кажува маката ловџијата, потенцирајќи дека, од друга страна, рисот и понатаму е заштитен симбол на овој крај.
Рагбистките и „Бер Грилс“ од Косово
Балканскиот рис е влезен во шумите во Косово. Балканскиот рис е влезен и во духот на женскиот рагби тим од Приштина, тим од млади девојки што под рефлектори вежбаат во салата на училиштето „Трет милениум“. Се викаат „Балкански рис“.
Освен што балканскиот рис пополека влегува во социјалниот и културен живот во Косово, оваа земја може да се пофали и дека со камери-замки, во националниот парк „Проклетие“, беше докажано дека рисот постои и надвор од приказните на луѓето.
„Рисот кој го заловивме овде, ни кажува дека не е случаен рис кој дошол од Македонија и Албанија. Туку дека е природно наследство од минатото, бидејќи во минатото сите елементи ни укажуваа присуство на голем број рисови, а не денешните бројки“, вели Фатос Лајчи од косовската Група за еколошки одговорна акција (ЕРА).
Фатос Лајчи, ЕРА
„Косовскиот Бер Грилс“, како што го нарекуваат некои активисти, раскажува дека е пораснат на планината Проклетие. Како дете слушал и се информирал за рисот како животно, знаења што главно доаѓале од науката од бивша Југославија. Со време, во 2003 година, ја формирале ЕРА, кога уништувањето на шумите било „на високо ниво“. Не успеале во индивидуалните пристапи да и помогнат доволно на природата, па сакале преку невладиниот сектор експертизата да ја доближат до светот, преку локалните и централни институции. Меѓувремено работеле и на заштита, а преку интернационалната тура за одржливост и туризам „Врвовите на Балканот“ и да ја зајакнат локалната економија. Да овозможат локалците да заработуваат пари од туризам, за да не ги сечат шумите, живеалиштето на рисот.
Некаде во 2010 година, добил телефонски повик од косовската Агенција за заштита на животната средина за да се сретне со претставник од фондацијата Еуро Натур. Разговаравале за рисот, колку и дали воопшто го има низ природата.
„Му реков – да, имам видено рис во 2001, многу блиску до град. Знам дека никогаш не ми поверува, беше скептик, бидејќи немавме да му покажеме доказ. Но, четири години подоцна станавме партнери со Македонија, Албанија и Црна Гора во Програмата за зачувување на Балканскиот рис. Започнавме, а Еуро Натур нè поддржа со само пет камери. Откако ги поставивме камера-замките, по три месеци им покажавме рис. Тоа беа спектакуларни вести, бидејќи знам дека во Македонија беа потребни повеќе од една година да се „фати“ рис. Во Албанија повеќе од две години. Но, овде по три месеци дојдовме со резултати од камерите. Ја снимивме првата единка во Косово, што беше навистина „бум“ во медиумите, телевизиите, дури и во самата Еуро Натур“, вели Лајчи.
Со него се сретнавме во Пеќ, град што живее под Руговската клисура и „Проклетие“. Во овој град партнерите, активисти и биолози од МЕД, ЕРА и ППНЕА, се сретнаа да дискутираат за балканскиот рис. Кои ќе бидат следните заеднички чекори за спас на големата мачка.
Руговската клисура создала неверојатни карпести предели, водопади, растространета зелена флора… Високо во шумата наидовме на траги од мечка, која застанала да се почеша на дрво. Ова според активистите, е вообичаена глетка. Исто така, направена е и мала импровизирана куќичка на дрво, за да може да се набљудуваат сите животни. Од мечки, срни, зајаци, па до најмалите – глувците.
Ваквата средина е идеална за рисот, објаснува Лајчи. Но, треба напор за негово зачувување. И од институциите, и од граѓаните. Според него, во модерното време со компјутери и социјални медиуми, проблематично е што луѓето не сакаат да го делат своето време со природата.
„Сакаат да уживаат во природата, па потоа да се вратат дома. Што, прави разлика, бидејќи треба да даваме фидбек на природата. Тоа е важно. За мене, не е важно само да е ‘прекрасен пејсаж’, да е ‘свеж воздух’. И навечер, со семејството постираш кавер фотографија на Фејсбук, но никогаш не постираш исечени дрвја, негативни работи. Сакаш да споделиш со пријателите дека си бил на ‘прекрасно место’. Придонесот така е мал. За да спречиш негативна работа, треба да ја промовираш таа негативна работа. Не можеш само да речеш, ‘еј, некој сече дрвја’ Не! Тоа е систем“, нагласува Косовецот.
Александар Павлов, МЕД
Дел од оваа екскурзија на Проклетие беше и Александар Павлов од МЕД. За него е охрабрувачки што се забележува одреден пораст на популацијата на балканскиот рис во регионот.
„Ние зборуваме за едно критично загрозено животно кое е распространето на Балканскиот полуостров. Да, можеби велиме дека во Македонија е упориштето на балканскиот рис, но самиот рис не знае за политички граници. Тој е распространет во делови на Албанија, во Косово, и тука е важно заеднички да делуваме во насока на закрепнување на популацијата на рисот. Она што донекаде охрабрува, е дека ние забележуваме еден благ пораст. Тоа е благ, но сепак е пораст на популацијата на Балканскиот рис. Но, тоа ни оддалеку не е идеална ситуација. Затоа што во моментов има многу прашања кои остануваат отворени, а го засегнуваат рисот“, вели Павлов.
Затоа, во таа смисла, смета тој, е особено важно да се соработува и со оние чинители што се во самата држава, не само невладиниот сектор, туку и институции и органи.
Мануела вон Аркс, КОРА
На ова се надоврзува и Мануела вон Аркс, претставничка од КОРА – Швајцарија. Организацијата уште во 90-тите има направено истражувања за рисовите низ Европа. Помага со експертиза на организациите. Среќна околност е што Германија и Швајцарија можат во континуитет да бидат ангажирани за проблемот преку фондации, односно, вели таа, има начини да се одвојуваат пари за заштита.
„Мислам дека во овие земји (С. Македонија, Албанија, Косово н.з.) постојат други приоритети, има голема стапка на невработеност, министерствата се повеќе заинтересирани за инфраструктура, исто така, мислам дека политичката состојба не е толку стабилна како во Германија и Швајцарија. Тука, постојано имате избори, се менуваат луѓе во министерствата, па не е многу стабилно и е тешко нешто да се изгради. Од друга страна, во Швајцарија има многу постабилна ситуација, пример, имаме изградено долгорочна соработка со министерствата“, потенцира Аркс.
Фондацијата Еуро Натур исто е присутна во регионот. Експертката за големи месојади, Мареике Брикс, дополнува дека е неопходна соработка меѓу институциите и граѓанскиот сектор. Некогаш, вели, постојат политички интереси, но генералната слика не е дека институциите секогаш ја отежнуваат работата.
Мареике Брикс, Еуро Натур
„Тоа е нешто што ни треба, на долг рок. Не можеме да имплементираме нешто единствено на ниво на невладина организација. Тоа не функционира. Ни треба владина поддршка, ни треба разбирање на владино ниво, дека овие работи се важни за земјата, за развојот на земјата. На глобално ниво, кога зборуваме за климатски промени и слично, знаеме дека овие теми зависат од политички одлуки. И, секако, затоа се потребни политичари кои носат одлуки во таа насока“, смета Брикс.
Поради малиот број рисови, на Косово засега нема обиди за заловување на рис и ставање околувратник. Сепак една убава вест неодамна го привлече вниманието на јавноста. За првпат е снимена единка на рис на Шар Планина, од заштитената косовска страна. Македонската страна на планината пак останува неистражена и уништена. Активистите со години притискаат и овој дел на планината да стане национален парк. Бидејќи ако се убива на едната, а штити на другата страна на границата, рисот тешко ќе преживее.
Слатко-горчливата приказна за Мунела
Автопатот Тирана – Приштина го сегментираше живеалиштето на балканскиот рис. Од источната страна останаа местата по кои можат да се движат Лиса и Филипче – високите врвови на Кораб и заштитениот појас Кораб – Коритник од албанска, и цело Маврово од македонска страна. На западот пак осамена е планината Мунела, едно од главните места каде е евидентиран рис во Албанија.
Откако ќе се напушти широкиот автопат, ве пречекува слабо населениот планински регион. Единствено нешто што покажува дека тука има живот се бројните камиони кои возат по локалниот пат. Планината се прекопува за да се извади бакарот и другите минерали од неа. Оштетувањата се очигледни, огромни јаловишта зјаат по планината.
Мунела нема статус на заштита. Со постојана дива сеча, без шума, со намерно подметнати пожари, сега таа е како сцена од апокалиптичен филм, сместен во високи снежни предели, каде рисови и волци се движат избезумено во потрага по плен.
Тоа прво паѓа во очи кога се качивме на Мунела. Тимот од организацијата за Заштита и зачувување на природната средина во Албанија (ППНЕА) поставуваше замка за заловување рис, со цел да му стават ГПС околувратник, во рамки на истражувањата и мониторингот од Проектот за закрепнување на балканскиот рис. Бараат Мунела да стане заштитено подрачје, со соодветна администрација и мониторинг.
Активистите од организацијата веќе трета година се обидуваат да заловат рис на Мунела. Но и во Албанија, појавата на новиот коронавирус ги сопре активностите на терен. Ја немаа среќата на македонските колеги.
„За жал, состојбата со пандемијата Ковид – 19 влијаеше негативно на мониторингот на рисот во планината Мунела. Ние ја деактивиравме стапицата во боксот пред планираното време. И покрај ова, нашите камери сè уште се активни и го фотографираат рисот“, објаснува Бледи Хоџа од ППНЕА.
Преку околувратникот би можеле да направат поопсежни анализи за тоа како да се заштити рисот овде на Мунела, бидејќи, вели Хоџа, останати се само 4 до 5 единки.
„Секако дека се чувствуваме тажно и работиме со локалците кои соработуваат со локалните и државните власти. На рисот му требаат итни мерки! Така што, првата мерка, која ја бараме со години, е Мунела наскоро да биде национален парк. Со тоа, ние ќе можеме да преземеме други акции, работите побрзо да се подобрат“, вели Хоџа.
Хоџа пешачи на опустошениот дел од Мунела
На уништувањето на Мунела удел имале и последователни пожари. Исто така, проблем за рисот е и криволовот. Изминативе дваесетина години, човечкиот притисок врз видот се зголемил, па активистите велат дека Албанија сега е во ситуација каде рисот е најмал по број досега. Забележуваат и некои поместувања, како пример мораториумот за лов низ цела Албанија, донесен во 2014, со важност до 2021, но сметаат дека има селективно спроведување на законите. Исто така, и конфликт меѓу ловечката заедница и владата за мерката во однос на управувањето со дивиот свет.
„Балканскиот рис е заштитен вид, што значи дека секоја форма на ловење, заловување, или каква било форма на чување или наштетување на видот, се смета за нелегално. Сепак, има и закани кои се предизвикани од луѓето кои индиректно, но многу силно влијаат на балканскиот рис како што е намалувањето на неговиот плен, екстремниот криволов на еленот, популацијата на диви кози, зајаците, кои се главна исхрана за балканскиот рис. Така што, ако му ја одземете храната на животното, тогаш му ја намалувате и можноста да преживее“, вели Александар Трајче од ППНЕА.
Дел од балканските рисови уловени на камера-замките на ППНЕА
Тој раскажува за случајот во 2015 кога на Мунела бил убиен рис. Токму случајот им покажал колку е важно да се работи на образованието за заштита на рисот. Но им докажал и дека на Мунела сè уште се раѓаат рисови.
Александар Трајче од ППНЕА
„Таа конкретна единка се однесувала многу неконтролирано и се доближила до стадо овци, но, според информациите, не знаела што прави и одела на многу непредвидлив начин. Се сомневаме дека било младо одвоено од својата мајка. Било неухрането, како што се покажа во понатамошната аутопсија и се однесувало на нетипичен начин за рисот. Овчарот за жал воопшто не го препознал животното. Овчарот беше младо момче од регионот, мислам на 12 или 13 години. Рисот му се доближил многу блиску, се исплашил и го удрил по глава со прачка, без да знае кое е животното. Ова е навистина несреќен инцидент и ние не се надевавме дека вакво нешто ќе се случи, но ова исто така ни покажа дека е важно да работиме, особено со младите генерации. Да знаат за видовите, да им укажеме колку е редок, колку е убав и колку е важен за екосистемот“, вели Трајче од ППНЕА.
Недалеку од Мунела, во непосредна близина на автопатот Приштина- Тирана живее Ѓет Ѓони. Неговото село Спач е скоро напуштено, само две куќи се издигнати над еден огромен рудник, во кои заедно живеат три генерации. Раскажува дека неодамна го оженил својот син кој живее со него и нѐ пречекува со мекици, домашен мед и козјо сирење, локални продукти планинскиот реон. И задолжителната ракија. Како локалец, со години им помага на активистите во следењето на трагите на балканскиот рис во овој регион. Вели дека многу се доцни со прогласување на Мунела за заштитено подрачје, бидејќи има разни видови животни и растенија, па како поднебје е пригодно за туризам, посебно поради релјефот. Исто така, регионот е препознатлив по минералите.
„И токму затоа треба да сме внимателни со оваа подрачје“, раскажува локалецот застанат во својот двор, додека во позадина се слуша бушење.
Нагласува дека рудниците имаат своја специфичност, но, исто така, „природно е кога има работни активности, дивото животно да нема мир“.
„Бидејќи, материјалот што се наоѓа под земја треба да се извади. Сме лобирале и до компанијата која се наоѓа блиску рудникот, за да биде што е можно почувствителна, како за работниците, така и за нив, и имаме посебна соработка за заштита на овие животни“, тврди Ѓони.
Во минатото, вели, луѓето рисот го мешале со мачка. Не го разликувале. „Кога паѓаше многу снег, слегуваше долу за храна. И слегуваше многу блиску до куќите, па имаме неколку случки, дури памтам дека слезе и тука во мојот регион. Помина блиску до нашите куќи да се храни и тогаш изгледаше како нешто чудно, како мачка“, потенцира тој.
Според Замир Дедеј, директор на Националната агенција за заштититени подрачја, сериозно се разгледува предлогот за ставање на Мунела на листата на национални паркови.
Замир Дедеј од Националната агенција за заштититени подрачја
„Среќни сме што имаме многу добри траги во Мунела. Предлогот даден од невладината ППНЕА беше добро прифатен од нас. Сега сме во процес на назначување на регионот за заштитено подрачје. Сигурни сме дека има одредени тешкотии, пред сè во однос на активности кои се случуваат или се планираат. Зборувам за хидроцентрали и рудници. Ова се две активности присутни во регионот, тоа го знаеме. Ние треба да најдеме начин да ги избегнеме, или затвориме. Нема среден пат“, потенцира Дедеј.
Тој смета дека Мунела не е единственото јадро каде има рис во Албанија. Во прилог на ова доаѓа и последното откритие, кога пред еден месец за првпат на снимка е фатено семејство од три риса во реонот на Елбасан. Ова за активистите е важно откритие и дава надеж за опстанок на видот во Албанија.
Главниот град на балканскиот рис
Рисот го штитат и локалците од Жировница. Ова е најсеверното село во областа Долна Река во Северна Македонија. Југозападно се издигнува Дешат, северно Кораб, а југоисточно планината Бистра. Се наоѓа на височина од 912 метри, со жители што гордо се борат за опстанок на рисовите.
Загрозеното животно е влезено во културата и традицијата на локалните граѓани. Влезено е и во образованието на учениците. Уште од најмали нозе учат, го цртаат рисот. Тоа се забележува по ѕидовите и цртежите во основното училиште „Јосип Броз Тито“.
Анес Ахмети со цртеж од рисот кој го изработиле учениците
„Се разбира, рисот е наше национално богатство, ставено како заштитен знак и на нашите национални монети“, вели Анес Ахмети, наставник по географија и директор на училиштето.
И локалните жители, но и точките од ГПС сигналите на биолозите покажуваат дека рисот ги обожава шумите околу Жировница. Повеќе се движи навечер, но луѓето често знаат да го видат. Потоа случките се прераскажуваат од човек на човек. Но, не се случило рисот да нападне луѓе, или да направи некоја штета.
„Самиот факт дека рисот е претставен во нашето училиште на цртежи, укажува дека луѓето се приврзани и горди на тоа што можат да кажат дека во нашето село живеат неколку од малкуте единки преостанати на целиот Балкански полуостров, па и во Европа“, нагласува наставникот.
Ова село е познато и по тоа што гласно кажа „не“ за хидроцентрали. Во Жировница беа предвидени три мали хидроелектрани, од кои за две биле издадени концесии, со целата документација. Ахмети објаснува нивната градба би го урнисала целиот еко-систем во ова заштитено подрачје.
„Ако ја земеме водата, тогаш сме откачиле една алка од еко-системот и тој нема да функционира онака како што треба. Една од причините е и овој рис. Иако нашите грижи се насочени кон водата за напојување за селото, сепак и рисот, кој живее на овие простори, е меѓу главните фактори. Лично како мештанин на ова село и нашите активности како месна заедница, заедно со локалното население и дијаспората, нашиот став е јасен. Упатувам апел до сите засегнати да се откажат. Нашата цел е тие да не се изградат и нема да дозволиме нивна градба по ниту една цена!“, вели тој.
Кочи со албанската министерка за образование
Едукацијата за рисовите е присутна паралелно и во Албанија. Активистката Клаудија Кочи од ППНЕА ни покажува цртеж со рис, направен од девојче од петто одделение. Девојчето била ученичка во едно од албанските училишта во Пука, каде во 2019 беше потврдена популација на рис. Цртежот се должи на образовниот процес и работилниците на ППНЕА.
„Девојката сега е средношколка, цртежот е направен во 2015. Сега таа учествува во национални натпревари за цртање и понатаму го промовира рисот и нашата работа и секако, информациите за видот. Практично ги посетивме сите 15 училишта во Пука и регионот Мердита. Ги обучувавме наставниците за едукација со деца“, објаснува Кочи.
Потребата за образование се појавила и откако нашле мртво рисче, недалеку од градот Пука. Оттука, заедно со партнерите од Германија, одлучиле за тригодишна стратегија за образование во областа. Ресорното министерството од Албанија е формално вклучено како партнер. Се обидуваат да ги унифицираат образовните програми со колегите од Северна Македонија и Косово, со цел да произлезе единствен образовен пакет.
***
Во шумите недалеку од Жировница, Лиса и Филипче го исчекуваат нивниот наследник. Активистите веруваат дека тие досега се имаат спарено. Ако сè помине како што треба, нивното младенче би требало да се роди во мај.
Принова која ќе израдува три соседни држави и ќе даде нова надеж за спас на балканскиот рис.
Подготвија: Јасмина Јакимова, Емилија Петреска, Бојан Шашевски, Даниел Евросимоски
*Сторијата е работена во периодот од октомври 2019 до април 2020 година
**Вториот дел од сторијата можете да го најдете на следниов линк.
-
PAS GJURMËVE TË LISES DHE FILIPÇE, RRËQEBUJT BALLKANIK QË BASHKUAN TRE SHTETE
Nga fundi i marsit, Lisa dhe Filipçe së bashku e kaluan kufirin Maqedoni– Shqipëri. Pa frikë i ngjitën shpatet pyjore të malit Korab. Mbasi qëndruan për një kohë të shkurtër në Shqipëri, u nisën drejt malit Deshat, ku nëpër shtigjet e pjerrëta përsëri hynë në territorin maqedonas. Me qëllim i evitonin kalimet kufitare, rrugët dhe çfarë do lloj gjurme të civilizimit njerëzor. Për ta, ishte krejtësisht e pa rëndësishme që territorin e tyre e ndajnë dy shtete të ndryshme. Në atë rrugë të përbashkët, më e rëndësishme për ata ishte të krijojnë gjeneratë të re. Të vazhdojnë të lenë pasardhës.
Lisa dhe Filipçe, janë dy rrëqebuj ballkanik që jetojnë në Parkun Kombëtar “Mavrova” në Maqedoninë e Veriut. Por, tregimi i tyre është shumë më romantik. Kur në të ka ndikim edhe njeriu, ajo gjithnjë e më tepër i ngjason një tragjedie.
Përveç tyre në botë kanë mbetur edhe 40 rrëqebuj , të shpërndarë në tre shtete fqinje ku mbrojtja e mjedisit jetësor është relativisht e ulët në listën e prioriteteve shtetërore. Pikërisht, aktivitetet e njerëzve e vendosën rrëqebullin e Ballkanit në prag të zhdukjes.
Prandaj, organizata joqeveritare nga vendet fqinje Maqedonia e Veriut, Shqipëria dhe Kosova janë bashkuar si mbrojtës të kësaj “mace të madhe me mundësi të vogla”, e vendosur në pesë denarshin maqedonas, në prag të zhdukjes sipas Listës së kuqe të specieve të rrezikuara.
Rregullues i natyrës
Përderisa tregimet dhe legjendat flasin se të parët tanë kanë pasur kult për këtë mace misterioze, tani realiteti flet se mbijetesa e saj është në duart e vullnetit politik, i cili po nxitet nga këmbëngulja e Shoqatës Ekologjike e Maqedonisë (SHEM) dhe organizatat – partnere pjesë e Projektit për Rimëkëmbjen e Rrëqebullit të Ballkanit. Ata po monitorojnë rrëqebullin prej 15 vitesh , në përpjekje të ruajnë ekosistemin.
Rrëqebulli gjendet në majën e zinxhirit ushqimor dhe shërben si rregullator të kafshëve të tjera në habitatin e tij. Nëse zhduket rrëqebulli, kjo mund të rezultojë me ndryshime të mëdha të paimagjinueshme, në ekosistemin e natyrës.
🎧 mjaullima e rrëqebullit të Ballkanit / FOTO: SHEM; AUDIO: PPNEA
“Rrëqebulli, si grabitqarët e tjerë të mëdhenj, ka rolin e rregullimit të popullatave kryesisht të thundrakëve, kaprojve dhe lepujve. Por, gjithashtu, në mënyrë që të mos shtohen së tepërmi a, për të shkaktuar dëme mbi të mbjellat, drurët dhe mbi gjithçka me të cilën ushqehen. Roli tjetër është kontrolli mbi të ashtuquajturit grabitqarë me trup mesatar – . Këto janë kafshët mishngrënëse, si dhelpra ose kunadhja”, sqaron Dime Mellovski nga SHEM.
Dime Mellovski
Mbijetesa e rrëqebullit, në veçanti e rrëqebujve më të rinj, thotë Mellovski, varet nga sasia e mjaftueshme e ushqimit dhe kalorive që do të konsumojnë gjatë 10 – 11 muajt e parë të jetës. Atëherë është me rëndësi që femra vazhdimisht t’u sigurojë ushqim dhe vazhdimisht të jetë e suksesshme në gjueti.
“Nëse ka shqetësime të llojit të hidrocentraleve, minierave ose ndërtim të rrugëve të kalueshme, e vështirësojnë suksesin e kapjes së prehut. Kjo e shqetëson jo vetëm rrëqebullin, por edhe prenë e tij që ndodhet në territorin e meshkujve dhe femrave”, thekson Mellovski.
Prandaj është me rëndësi të monitorohen rrëqebujt si Lisa dhe Filipçe, në vendet e Ballkanit Jugperëndimor. Kapja e rrëqebullit dhe vendosja e një GPS qafore, ju jep mundësinë biologëve të shohin qartë se në cilat territore lëviz ai , ku kërkon prenë e vet dhe nëse mund të gjejë ushqim. Analizojnë edhe atë se si objektet e reja infrastrukturore ndikojnë mbi lëvizjen e tij, madje edhe nëse është viktimë e gjuetisë së paligjshme… sepse nëse kafshët e pyllit tremben nga rrëqebulli, rrëqebulli është i rrezikuar vetëm nga njeriu.
Për dallim nga njeriu, rrëqebujt nuk njohin kufij. Më shumë ka në PK “Mavrovë”, rajoni bërthamë i rrëqebullit ballkanik në rajon. Në Shqipëri, riprodhohen në malin Munellës , ndërsa këtë vit për herë të parë u vërtetua riprodhimi i rrëqebullit të vargmalin Polis-Guri i Zi. Janë të pranishme edhe në Bjeshkët e Nemuna, masiv malor të cilin e ndajnë Kosova, Shqipëria dhe Mali i Zi. Këto janë rajonet ku SHEM, PPNEA në Shqipëri dhe ERA në Kosovë, janë aktive për shpëtimin e rrëqebullit.
Nga Marko deri te Atixhe
Parku Kombëtar “Mavrova”, gjendet në pjesën perëndimore të Maqedonisë së Veriut. Territori nën mbrojtje përfshin 72.204 hektarë. Për më shumë se një dekadë, biologët këtu punojnë në projekte për mbrojtjen e rrëqebullit. Nga janari deri ne mes të prillit, është pjesë më e rëndësishme e punës së tyre, sezoni i kapjes së rrëqebujve me qëllim vendosjen e GPS qafore. Këtë vit kishin fat të jashtëzakonshëm. Edhe pse për shkak të pandemisë me koronavirusin e ri dhe gjendjen e jashtëzakonshme në vend, sezoni përfundoj një muaj më parë, por u kapën 3 rrëqebuj, ku të gjitha ishin rrëqebuj femra.
Femrat zakonisht janë më inteligjente se meshkujt dhe është më vështirë të kapen me kuti kurthe”, thotë me shaka Mellovski nga SHEM.
Nga 7 rrëqebuj, të cilët deri vjet mundën t’i kapën, vetëm Maja ishte femër. Por këtë vit, gjërat morën drejtim tjetër. Në fillim të muajit shkurt, në kurth u kap Narcisa, femër e shëndetshme, e moshës rreth 3 vjeç dhe me peshë 15 kilogramë. Një muaj më vonë, u kap edhe Lisa, partnerja e Filipçes. Më 14 mars, saktë 10 vjet pasi u kap rrëqebulli i parë ballkanik i cili kishte emrin Marko, në kutinë kurth në “Mavrovë” u kap edhe një femër. E quajtën Atixhe.
“Kjo ishte e jashtëzakonshme, në të njëjtën ditë , para 10 viteve e kapëm Markon”, sqaron Mellovki i cili kujton se vetëm një ditë më parë, kanë menduar të largohen nga Mavrova, sepse rajoni përreth u vendos nën karantinë për shkak të paraqitjes së korona virusit të ri.
Ekrem Veapi, ose Eko, siç e thërrasin shkurtimisht kolegët e tij, është renxher, 28 vjeçar. Ka master në biologji – ekologji në Fakultetin Matematikës dhe Natyrës në Shkup. Ka studiuar për këtë degë për shkak të dashurisë së tij ndaj natyrës. Është i gëzuar që punon në PK “Mavrovë”. Por është edhe më i gëzuar që mund t’i ndihmojë SHEM dhe partnerët për ruajtjen e rrëqebullit.
Me pasion tregon se si vendosën kamerat – kurth, të cilat ndihmojnë në studimin e maceve misterioze. Thekson se rrëqebulli “jeton në pyll, që të fshihet nga njeriu, sepse ai është armiku i tij i vetëm”.
“Në të kaluarën, për shkak të edukimit të pamjaftueshëm, si të gjuetarëve ashtu edhe të komunitetit, ndoshta rrëqebullin e kanë konsideruar si armik të kafshëve të tyre shtëpiake. Por, sot, shoqatat e gjuetarëve janë më të edukuara. Projektin të cilin e udhëheq, për mbrojtjen e rrëqebullit të Ballkanit, ka grupe të interesuara në të cilat janë përfshirë edhe gjuetarë, blegtorë, punëtorë lokalë dhe të gjitha grupet e synuara të cilët mund të jenë në kontakt me rrëqebullin. Edukimi ka për qëllim t’ju tregojë se rrëqebulli nuk është kafshë e cila do t’i dëmtojë”, thotë Ekrem Veapi.
Fotografi: Një pjesë e rrëqebujve të fotografuar në kamera – kurth të SHEM
Veapi jeton në Trebishtë, fshat në komunën e Mavrovës dhe Rostushës. Rajoni është plot me maja të larta dhe natyrë piktoreske. Gjithashtu është i pasur edhe me tregime për rrëqebujt.
Adnan Fejzuli
Një tregim të tillë na tregoi Adnan Fejzuli, i cili na çoi në fshatin fqinj Velibordë, ku jeton ai vetë. Është gjuetar që në moshën 28 vjeç, ndërsa është themelues i shoqatës së gjuetarëve “Krçin – açki”. Një i afërm i tij, para disa muaj ka parë se si një rrëqebull kalon përgjatë rrugës afër lumit Radikë. Tekstualisht ka ardhur deri tek rruga e asfaltuar.
“Nuk është e natyrshme të vijë nëpër vendbanime. Por, si të them, nëse nuk ka ushqim të mjaftueshëm për të gjetur vetë, mund t’ju afrohet vendbanimeve. Megjithatë, komuniteti e mbron. Jemi rojtarë të rrëqebullit. Asnjëherë nuk kemi gjuajtur rrëqebull! Madje është edhe , logoja e shoqatës sonë të gjuetarëve”, thekson Fejzuli.
Gjuetari ankohet se njerëzit po e braktisin rajonin. Më parë ka pasur njërës dhe e kanë punuar tokën. Tani kërkojnë jetë më të mirë në shtetet Evropiane, Gjermani, Itali. Shumë pak kthehen në vendlindje. Tani, thotë ai, ka më tepër arinj sesa njerëz.
Ariu mbrohet nga shteti njëlloj si rrëqebulli. I mbron Ligji i gjuetisë. Mirëpo, thotë Fejzuli, krahasuar me 15 – 20 rrëqebuj, që kanë ngelur në Mavrovë dhe përreth saj, numri i arinjve është më i madh të cilët shkaktojnë dëme serioze.
“U shkaktojnë dëm bletarëve, blegtorëve dhe të mbjellave. Ka rritje shumë të madhe të numrit të arinjve dhe institucionet duhet të ndërmarrin masa për të menaxhuar popullatën e ariut thotë gjuetar, duke theksuar se nga ana tjetër, rrëqebulli edhe më tutje është simbol i mbrojtur në këtë rajon.
Skuadra e lojtareve femra Regbii “Ber Girls” nga Kosova
Rrëqebulli i Ballkanit jeton në pyjet e Kosovës. Rrëqebulli i Ballkanit ka hyrë edhe në frymën e ekipit të femrave Regbi nga Prishtina. Ekip i formuar nga vajza të reja që nën reflektorë ushtrojnë në sallën e shkollës “Mijëvjeçar i tretë” quhet “Rrëqebulli i Ballkanit”.
Përpos që rrëqebulli i Ballkanit, dalëngadalë hyn edhe në jetën sociale dhe kulturore në Kosovë, ky vend mund të lavdërohet edhe për atë se me kamera kurth, në parkun kombëtar “Bjeshkët e Nemuna” u vërtetua se rrëqebulli ekziston edhe jashtë tregimeve të njerëzve.
“Rrëqebulli të cilin e fotografuam këtu, na tregon se nuk është i rastësishëm, i cili ka ardhur këtu nga Maqedonia ose nga Shqipëria. Por se është trashëgimi natyrore nga e kaluara, sepse në të kaluarën të gjithë faktorët na tregojnë prezencë të numrit të madh të rrëqebujve, në krahasim me numrat e sotshëm”, thotë Fatos Lajçi, nga Grupo Kosovar për Veprim Ekologjik të Përgjegjshëm (ERA).
Fatos Lajçi
“Ber Grils-i Kosovar”, siç e quajnë disa aktivistë, sqaron se është rritur në Bjeshkët e Nemuna. Që në fëmijëri ka dëgjuar dhe është informuar për rrëqebullin si kafshë, informacion i marrë r nga studimet e ish Jugosllavisë. Me kalimin e kohës, në vitin 2003, e kanë formuar ERA, kur shkatërrimi i pyjeve ka qenë “në nivel të lartë”. Nuk ia kanë dalë në qasjet individuale t’i ndihmojnë mjaftueshëm natyrës, prandaj kanë dashur nëpërmjet sektorit joqeveritar, ekspertizën ta bëjnë më të afërt, nëpërmjet institucioneve lokale dhe qendrore. Ndërkohë kanë punuar edhe në mbrojtjen, me ndihmën e turin internacional për qëndrueshmëri dhe turizëm “Majat e Ballkanit” dhe të përforcojnë ekonominë lokale. Të mundësojnë popullata lokale të fitojë para nga turizmi, që të mos i presin pyjet, habitatin e rrëqebullit.
Diku nga viti 2010, kanë marrë një thirrje telefonike nga Agjencia Kosovare për Mbrojtjen e Mjedisit Jetësor, që të takohet me përfaqësues të fondacionit Euro Natur. Kanë biseduar edhe për rrëqebullin, sa dhe nëse në përgjithësi është i pranishëm në natyrë.
“I thashë – po, kam parë rrëqebull në vitin 2001, shumë afër qytetit. E di se asnjëherë nuk më besoi, ishte skeptik, sepse nuk kishim prova t’ia vërtetonim. Por, katër vjet më vonë u bëmë partnerë me Maqedoninë, Shqipërinë dhe Malin e Zi në Programin për Ruajtjen e Rrëqebullit Ballkanik. Filluam, ndërsa Euro Natur na mbështeti vetëm me pesë kamera. Pasi i vendosëm kamerat – kurth, pas tre muaj jua treguam rrëqebullin. Ishin lajme spektakolare, sepse e di se në Maqedoni duheshin më tepër se një vit të “kapet” rrëqebull. Në Shqipëri më tepër se dy vjet. Por këtu, pas tre muaj erdhëm me rezultat nga kamerat. E incizuam rrëqebullin e parë në Kosovë, që ishte një “bum” i vërtetë në media, televizione, madje edhe për vete Euro Natur”, thotë Lajçi.
Me atë u takuam në Pejë, qytet ku jeton nën Grykën e Rugovës dhe “Bjeshkët e Nemuna”. Në këtë qytet partnerët, aktivistët dhe biologët e SHEM, ERA dhe PPNEA, u takuan të diskutojnë mbi rrëqebullin ballkanik. Cilat do të jenë hapat e ardhshëm të përbashkët për shpëtimin e maces së madhe.
Gryka e Rugovës ka krijuar peizazhe të mrekullueshme shkëmbore, ujëvara, florë të gjelbër të bujshme… Lartë në pyll gjetëm gjurmë ariu, e cila ka qëndruar të kruhet në dru. Kjo, sipas aktivistëve është një pamje e zakonshme. Gjithashtu, është ndërtuar një shtëpi e vogël prej druri, e improvizuar, që të mund t’i monitorojnë të gjitha kafshët. Nga ariu, kaprolli, lepuri, deri te kafshët më të vogla – minjtë.
Mjedisi i tillë është ideal për rrëqebullin, sqaron Lajçi. Por, duhet përpjekje për ruajtjen e tij. Si nga institucionet ashtu edhe nga qytetarët. Sipas tij, në kohë moderne me kompjuter dhe media sociale, është problematike së njerëzit nuk duan të ndajnë kohën e tyre me natyrën.
“Duan të kënaqen në natyrë, dhe më pas të kthehen në shtëpi. Që, bën dallim, sepse duhet t’i japim fidbek natyrës. Kjo është me rëndësi. Për mua, nuk është me rëndësi vetëm të jetë “peizazh i bukur” ose të jetë “ajri i freskët”. Dhe, në mbrëmje me familjen të postosh fotografi në Facebook, por asnjëherë të mos postosh drurë të prerë, dukuri negative. Dëshiron të ndash me miqtë se ke vizituar “vend të bukur”. Në këtë mënyrë kontributi është i vogël. Për të parandaluar dukuri negative, duhet të promovosh atë dukuri negative. Nuk mund vetëm të thuash “ej, dikush po pret drurë” Jo! Ky është sistem”, thekson Kosovari.
Aleksandar Pavllov
Pjesë e këtij ekskursioni në Bjeshkët e Nemuna ishte edhe Aleksandar Pavllov nga SHEM. Për të është inkurajuese që vërehet rritje e konsiderueshme e popullatës së rrëqebullit ballkanik në rajon.
“Ne flasim për një kafshë me rrezik kritik e cila është e shpërndarë në Gadishullin Ballkanik. Po, ndoshta themi se në Maqedoni është qendra e rrëqebullit ballkanik, por vetë rrëqebulli nuk i njeh kufijtë politik. Ai gjendet në pjesë të Shqipërisë, në Kosovë dhe këtu është me rëndësi së bashku të veprojmë në drejtim të rimëkëmbjes së popullatës së rrëqebullit. Ajo që inkurajon deri diku, është se ne vërejmë një rritje të butë. Është rritje e butë, por megjithatë paraqet rritje të popullatës së rrëqebullit ballkanik. Por, kjo nuk është as afër situatës ideale. Për shkak se për momentin ka shumë çështje të cilat ngelin të hapura, ndërsa janë në lidhje me rrëqebullin”, thotë Pavllov.
Prandaj, në këtë kuptim, konsideron ai, është me rëndësi të veçantë të bashkëpunohet edhe me aktorët shtetërorë jo vetëm me sektorin joqeveritar, por edhe me institucionet.
Manuela von Arks
Në lidhje me këtë flet edhe Manuela von Arks, përfaqësuese e KORA – Zvicër, organizata që në vitet e 90-ta ka bërë hulumtim mbi rrëqebullin nëpër Evropë. Ju ndihmon organizatave me ekspertizë. Për fat të mire, Gjermania dhe Zvicra në vazhdimësi mund të angazhohen në lidhje me problemin, nëpërmjet fondacioneve, përkatësisht thotë ajo, ka mënyra të akordohen fonde për mbrojtje.
“Mendoj se në këto vende (në Maqedoninë e Veriut, Shqipëri, Kosovë) ekzistojnë shume prioritete, ka shkallë të lartë të papunësisë, ministritë më tepër janë të interesuara për infrastrukturë, gjithashtu, mendoj se gjendja politike nuk është aq e qëndrueshme si në Gjermani dhe Zvicër. Këtu, vazhdimisht keni zgjedhje, ndryshohen njerëzit në ministri, kështu nuk është aq e qëndrueshme dhe është vështirë të ndërtohet diçka. Nga ana tjetër, në Zvicër ka gjendje shumë më të qëndrueshme, për shembull, kemi ndërtuar bashkëpunim afatgjatë me ministritë”, thekson Arks.
Fondacioni Euro Natur, gjithashtu është i pranishëm në rajon. Ekspertja e mishngrënësve të mëdhenj, Mareike Briks, plotëson se është i nevojshëm bashkëpunimi ndërmjet institucioneve dhe sektorit civil. Ndonjëherë, thotë ajo, ekzistojnë interesa politike, por imazhi i përgjithshëm nuk është se institucionet çdo herë e vështirësojnë punën .
Mareike Briks
“Kjo është diçka që na duhet, në afat të gjatë. Nuk mund të implementojmë diçka, vetëm në nivel të organizatës joqeveritare. Kjo nuk funksionon. Na duhet mbështetje e autoriteteve qeveritare, na duhet mirëkuptim edhe në nivel qeveritar, se këto çështje janë të rëndësishme për shtetin, për zhvillimin e tij. Në nivel global, kur flasim për ndryshimet klimatike , e dimë se këto tema varen nga vendime politike. Dhe, sigurisht, prandaj na duhen politikanët të cilët marrin vendime në këtë drejtim”, konsideron Briks.
Për shkak të numrit të vogël të rrëqebujve, në Kosovë për momentin nuk ka përpjekje për kapjen e rrëqebujve dhe vendosjen e GPS. Megjithatë një lajm i bukur kohë më parë tërhoqi vëmendjen e publikut. Për herë të parë u incizua një rrëqebull në Malin e Sharrit, nga ana e Kosovës në Zonë të Mbrojtur. Ana maqedonase e malit, ngel e pa eksploruar dhe e shkatërruar. Aktivistët me vite bëjnë përpjekje që edhe kjo pjesë e malit të bëhet Park Kombëtar. Për shkak se nëse vritet nga njëra dhe mbrohet nga ana tjetër e kufirit, rrëqebulli vështirë se do të mbijetojë.
Tregimi i ëmbël dhe hidhur për Munellën
Autostrada Tiranë – Prishtinë fragmentoi habitatin e rrëqebullit ballkanik. Nga ana lindore ngelën vendet nëpër të cilat mund të lëvizin Lisa dhe Filipçe, majat e larta të Korabit dhe brezi i mbrojtur Korab – Koritnik nga ana shqiptare dhe e gjithë Mavrova nga ana maqedonase. Në perëndim nga ana tjetër, ndodhet i vetëm mali Munellës, një nga vendet kryesore ku është evidentuar rrëqebulli në Shqipëri.
Pasi do të largoheni nga autostrada e gjerë, ju pret rajoni malor me popullsi të rrallë. Gjëja e vetme që tregon se këtu “ka jetë” janë kamionët e shumtë që lëvizin në rrugën rurale. Mali gërmohet që të nxirret bakri dhe minerale të tjera. Dëmtimet janë evidente, gropa gjigante nëpër mal.
Munella nuk ka asnjë status mbrojtës. Me prerjen e vazhdueshme të paligjshme të drurëve, pa pyje, me zjarre që vihen qëllimisht, tani ajo i ngjason skenës së një filmi apokaliptik, e vendosur në majat e larta me dëborë, ku rrëqebujt dhe ujqërit lëvizin pa orientim në kërkim të prehut.
Kjo është gjëja e parë që të bie në sy , kur ngjitesh në Munellë. Ekipi i Shoqatës së Ruajtjes dhe Mbrojtjes së Mjedisit Natyror në Shqipëri (PPNEA) kishte vendosur kuti kurth për kapjen e rrëqebullit, me qëllim vendosjen e një GPS qafore, kjo në kuadër të të Projektit për Rimëkëmbjen e Rrëqebullit të Ballkanit. Kërkojnë, Munella të bëhet zonë e mbrojtur, me administratë dhe monitorim përkatës.
Aktivistët e organizatës prej , tre vitesh me radhë përpiqen të kapin rrëqebull në Munellë Por edhe në Shqipëri, paraqitja e korona virusit të ri, i ndali aktivitetet në terren. Nuk e patën fatin e kolegëve maqedonas.
“Për fat të keq, gjendja e epidemisë Kovid – 19, ndikoi negativisht mbi monitorimin e rrëqebullit në malin Munellës. Ne e çaktivizuam kutinë kurth, para kohës së planifikuar. Pavarësisht kësaj, kamerat tona ende janë aktive dhe fotografojnë rrëqebullin”, sqaron Bledi Hoxha nga PPNEA.
Nëpërmjet GPS të vendosur tek një indvid rrëqebulli do të mund të bëhen vlerësime më gjithëpërfshirëse, në lidhje me ë mbrojtjen e rrëqebullit në rajonin e Munellës, , thotë Hoxha, gjithësej mund të kenë mbetur 4 deri në 5 rrëqebuj.
“Sigurisht, ndihemi të pikëlluar dhe punojmë me komunitetin lokal, të cilët bashkëpunojnë me autoritetet lokale dhe shtetërore. Rrëqebullit i duhen masa mbrojtëse urgjente! Kështu që, një nga masat urgjente për mbrojtjen e rrëqebullit , të cilën e kërkojmë prej shumë vitesh, është shpallja e Munellës si Park Kombëtar. Me këtë, ne do të mund të ndërmarrim veprime, punët të përmirësohen më shpejtë”, thotë Hoxha.
Hoxha ec në pjesën e shkatërruar të Munellës
Në shkatërrimin e Munellës, kanë ndikuar edhe zjarret e njëpasnjëshme. Gjithashtu, problem për rrëqebullin paraqet edhe gjuetia e paligjshme. Njëzet vitet e fundit, presioni i njeriut mbi këtë specie është rritur, aktivistët thonë se Shqipëria tani gjendet në situatë kur rrëqebulli është më i paktë në numër deri më tani. Vërejnë edhe disa lëvizje , si për shembull moratoriumin për gjueti në gjithë territorin e Shqipërisë, miratuar në vitin 2014 që do të vlejë deri në vitin 2021, por janë të mendimit se ka zbatim të seleksionuar të ligjit. Gjithashtu, konfliktin ndërmjet komunitetit të gjuetarëve dhe qeverisë në lidhje me masat për menaxhimin e jetës së egër .
“Rrëqebulli i Ballkanit është specie e mbrojtur, që do të thotë se çdo formë e gjuajtjes, kapjes apo dëmtimit të këtij lloji, konsiderohet e paligjshme. Megjithatë, ka edhe kërcënime të cilat janë shkaktuara nga njerëzit, të cilët në mënyrë indirekte, por shumë të fuqishme ndikojnë mbi rrëqebullin k siç është reduktimi i gjahut të tij, gjuetia e paligjshme e kaprollit , popullata e dhive të egra, lepujve, të cilët janë ushqimi kryesor për rrëqebullin . Kështu që, nëse ja marrim ushqimin kësaj kafshe, atëherë ja zvogëlojmë edhe mundësinë për mbijetesë”, thotë Aleksandër Trajçe nga PPNEA.
Disa foto rrëqebulli të fotografuar nga kamerat kurth –PPNEA
Ai tregon se për rastin e vitit 2015, kur në Munellë u vra një rrëqebull. Pikërisht ky rast na tregoi sa e rëndësishme është të punohet në aspektin e edukimit për mbrojtjen e rrëqebullit. Por, gjithashtu ky fakt vërtetoi riprodhimin e rrëqebullit në malin e Munellës.
Alekandër Trajçe
“Ai këlysh rrëqebulli sillej në mënyrë shumë të pa kontrolluar, u afrohej kopeve të dhenve, por, sipas informacioneve, nuk ka ditur se si të veprojë dhe ka ecur në mënyrë shumë të pa parashikuar. Dyshojmë se ka qenë këlysh i vogël i ndarë nga e ëma. Ka qenë i pa ushqyer, siç u tregua gjatë autopsisë së mëtejshme dhe ka vepruar në mënyrë jo tipike për rrëqebullin. Bariu për fat të keq nuk e ka njohur kafshën. Bariu ishte një djalosh i ri, nga rajoni, mendoj se ishte 12 ose 13 vjeç. Rrëqebulli i ishte afruar shumë, ishte trembur dhe e kishte goditur me dru në kokë, pa e ditur se cila kafshë është. Ky ishte një incident vërtet i keq dhe nuk besonim se do të ndodhë diçka e këtillë, por kjo gjithashtu na tregon se është me rëndësi të punojmë, në veçanti me gjeneratat e reja. Të dinë për rrëqebullin, tu tregojmë sa i rrallë është, sa i bukur dhe sa i rëndësishëm është për ekosistemin”, thotë Trajçe nga PPNEA.
Jo shumë larg nga Munella, në afërsi të autostradës Prishtinë – Tiranë jeton Gjet Gjoni. Fshati i tij Spaç është pothuajse i braktisur, vetëm dy shtëpi janë ndërtuar mbi një minierë të madhe, në të cilat jetojnë së bashku tre gjenerata. Tregon se është martuar së fundmi , dhe na pret me petulla, mjaltë shtëpie dhe djathë dhie, produkte lokale malore të rajonit. Dhe rakinë e detyrueshme. Si banor lokal, me vite ju ndihmon aktivistëve në ndjekjen e gjurmëve të rrëqebullit të Ballkanit në këtë rajon. Thotë se janë vonë me shpalljen e Munellës zonë të mbrojtur, sepse ka lloje të ndryshme të kafshëve dhe bimëve, dhe si rajon është i përshtatshëm për turizëm, në veçanti për shkak të relievit. Gjithashtu, rajoni është i njohur edhe për minerale.
“Dhe prandaj duhet pasur kujdes me këtë zonë”, sqaron banori lokal duke qëndruar në oborrin e tij, ndërsa pak me larg dëgjohet zhurma e shpimit të tokës.
Thekson se minierat kanë specifikat e veta, por gjithashtu, “është e natyrshme kur ka aktivitete pune, kafshët e egra nuk kanë qetësi”.
“Për shkak se materiali i cili gjendet nën tokë, duhet të nxirret. Kemi lobuar edhe te kompania e cila gjendet afër minierës, që të bëjë sa të jetë e mundur për sensibilizim,, si për punëtorët, ashtu edhe për ata, dhe të kemi bashkëpunim të veçantë në lidhje me mbrojtjen e këtyre kafshëve”, thotë Gjoni.
Në të kaluarën, thotë, njerëzit rrëqebullin e kanë ngatërruar me mace. Nuk e kanë dalluar. “Kur binte shumë borë, zbriste poshtë për ushqim. Dhe zbriste shumë afër shtëpive, madje kishte disa raste, mbaj mend se hyri edhe këtu në truallin tim. Kaloi afër shtëpive tona për ushqim dhe dukej si diçka e çuditshme, si mace”, thekson ai.
Zamit Dedej
Sipas Zamir Dedej, drejtor i Agjencisë Kombëtare të Zonave të Mbrojtura, po shqyrtohet seriozisht propozimi për vendosjen e Munellës në listën e parqeve kombëtare.
“Jemi të gëzuar që kemi evidenca shumë të mira mbi prezencën e rrëqebullit në malin e Munellës. Propozimi i shtruar nga organizata PPNEA , u pranua nga ne. Tani jemi në proces të shpalljes së rajonit si zonë e mbrojtur. Jemi të sigurt se ka vështirësi të caktuara, para së gjithash në lidhje me aktivitetet të cilat ndodhin ose planifikohen. E kam fjalën për hidrocentralet dhe minierat. Këto janë dy aktivitete të pranishme në rajon, këtë e dimë. Ne, duhet të gjejmë mënyra t’i evitojmë, ose t’i mbyllim. Nuk ka rrugëdalje tjetër”, thekson Dedej.
Ai është i mendimit se Munella nuk është vendi i vetëm ku ka rrëqebull në Shqipëri. Në favor të kësaj vjen edhe zbulimi i fundit, kur para një muaj për herë të parë është fotografuar dhe filmuar një familje prej tre rrëqebuj në rajonin e Elbasanit. Kjo, për aktivistët paraqet zbulim të rëndësishëm dhe jep shpresë për mbijetesën e llojit në Shqipëri.
Kryeqyteti i rrëqebullit të Ballkanit
Rrëqebullin e mbrojnë edhe banorët lokalë të Zhirovnicës. Ky është fshati më verior në rajonin e Rekës së poshtme në Maqedoninë e Veriut. Në jugperëndim ndodhet Deshati, në veri të malit të Korabit, ndërsa në juglindje ndodhet mali Bistra. Ndodhet në lartësi prej 912 metra, me banorë që me krenari luftojnë për mbijetesën e rrëqebullit.
Kafsha e rrezikuar ka hyrë në kulturën dhe traditën e qytetarëve lokalë. Ka hyrë edhe në edukimin e nxënësve. Që të vegjël mësojnë, e vizatojnë rrëqebullin. Kjo vërehet edhe me vizatimet në muret e shkollës fillore “Josip Broz Tito”.
Anes Ahmeti me një vizatim rrëqebulli të cilin e kanë punuar nxënësit
“Kuptohet, rrëqebulli është pasuria jonë kombëtare, është vendosur si simbol në monedhat tona kombëtare”, thotë Anes Ahmeti, mësues i lëndës së gjeografisë dhe drejtor i shkollës.
Edhe banorët lokalë, por edhe lokacionet e marra nga GPS , tregojnë se rrëqebulli i preferon pyjet rreth Zhirovnicës. Më tepër lëviz gjatë natës, por njerëzit shpesh e shohin. Pastaj ngjarjet i ritregohen njeri pas tjetrit. Por, nuk ka ndodhur rrëqebulli të sulmojë njerëz ose të shkaktojë dëme.
“Vetë fakti që rrëqebulli është prezantuar në vizatimet e shkollës sonë, tregon se njerëzit janë lidhur dhe janë krenar me atë që mund ta tregojnë se në fshatin tonë jetojnë disa nga rrëqebujt që kanë ngelur në gjithë Gadishullin Ballkanik, po edhe në Evropë”, thekson mësuesi.
Ky fshat është i njohur edhe për atë që i thanë “jo” hidrocentraleve. Në Zhirovnicë ishin parashikuar tre hidrocentrale të vogla, prej të cilave për dy ishin dhënë koncesione, me të gjithë dokumentacionin. Ahmeti sqaron se ndërtimi i tyre do të kishte shkatërruar të gjithë ekosistemin në këtë zonë të mbrojtur.
“Nëse e marrim ujin, atëherë kemi këputur një nga hallkat e ekosistemit dhe ai nuk do të funksionojë ashtu siç duhet. Kjo është edhe një nga shkaqet negative të rrëqebullit . Edhe pse shqetësimet tona kanë të bëjnë me ujin për furnizimin e fshatit, megjithatë edhe për rrëqebullin, i cili jeton në këto zona , është ndër faktorët kryesorë që ndikon negativisht në rimëkëmbjen e popullatës të tij. Personalisht si banor lokal i këtij fshati dhe aktivitetet tona si autoritet lokal, së bashku me komunitetin lokal dhe diasporën, qëndrimi jonë është i qartë. Bëjmë apel te të gjithë palët e interesuara të heqin dorë. Qëllimi jonë është ato të mos ndërtohen dhe nuk do të lejojmë ndërtimin e tyre me asnjë kusht!”, thotë ai.
Koçi me ministren shqiptare të Arsimit
Edukimi për rrëqebullin është paralelisht prezent edhe në Shqipëri. Aktivistja Klaudja Koçi nga PPNEA na tregon vizatime me rrëqebull, realizuar nga një vajzë e klasës së pestë. Vajza ka qenë nxënëse në një nga shkollat shqiptare në rajonin e Pukës, ku në vitin 2015 u konfirmua popullata e rrëqebullit. Vizatimi është realizuar falë procesit edukativ dhe aktiviteteve edukuese të PPNEA-së .
“Vajza tani është nxënëse e shkollës së mesme, vizatimi është bërë në vitin 2015. Tani ajo merr pjesë në garën kombëtare për pikturë kështu edhe më tutje e promovon rrëqebullin dhe punën tonë sigurisht, informacionet për specien. Praktikisht i vizituam të 15 shkollat në rajonin Pukë-Mirditë . I trajnojmë mësuesit e shkollave për edukimin me fëmijët”, sqaron Koçi.
Nevoja për arsim është paraqitur edhe pasi kanë gjetur një rrëqebull këlysh të ngordhur, jo shumë larg qytetit të Pukës. Së këndejmi, së bashku me partnerët nga Gjermania, kanë vendosur për strategji trevjeçare për edukim në këtë fushë. Ministria përkatëse e Shqipërisë, është një partner kyç në aspektin e strategjisë së edukimit. Përpiqen të unifikojnë programet edukuese me kolegët e Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës, me qëllim të rezultojë një paketë e njëjtë edukimi
***
Në pyjet jo shumë larg Zhirovnicës, Lisa dhe Filipçe e presin trashëgimtarin e tyre. Aktivistët besojnë se ata deri tani janë çiftuar. Nëse çdo gjë shkon siç duhet, këlyshi i tyre duhet të lindë në muajin maj.
Rrëqebull i vogël i cili do të gëzojë tre vendet fqinje dhe do të japë shpresë të re për shpëtimin e rrëqebullit ballkanik.
Përgatiti: Jasmina Jakimova, Emilija Petreska, Bojan Sasevski, Daniel Evrosimoski
*Storja është punuar gjatë periudhës tetor 2019 deri në prill të vitit 2020
**Pjesa e dytë e tekstit më poshtë.
-
FOLLOWING THE FOOTSTEPS OF LISA AND FILIPCE, THE BALKAN LYNX THAT UNITED THREE COUNTRIES
In late March, Lisa and Filipce crossed the Macedonian-Albanian border together. They fearlessly climbed the forest hills on the Korab Mountain. After a short stay in Albania, they headed to the neighboring mountain Deshat, and through steep paths they entered Macedonian territory again, deliberately avoiding border crossings, roads and any trace of human civilization. It was completely irrelevant to them whether their territory was divided by two different states. On their journey, they had one most important thing on their minds. To create a new generation. To continue their kind.
Lisa and Filipche are two Balkan lynx, from the National park “Mavrovo”, located in North Macedonia. But, their story starts looking as a tragedy, rather than romance, as soon as the human kind gets involved.
Besides them, around 40 Balkan lynx are left and located in the three neighboring countries, with little to no protection, since protection of the environment is not a priority of the states institutions. Moreover, human actions is what led the existence of the Balkan lynx to the brink of extinction.
That is the reason why organizations from the three neighboring countries: North Macedonia, Albania, and Kosovo came together as protector of this ”big cat with little chances of survival”, engraved on the Macedonian 5 denars coin, who, according to the Red List of Endangered Species, is on the verge of extinction.
Natures’ regulators
While stories and legends say that our ancestors had a cult of this mysterious cat, the reality now is – its survival is in the hands of politicians, whose will is persistently awakened by the Macedonian Ecological Society (MES) and partner organizations involved in the Balkan lynx recovery program. They have been following the lynx for 15 years, in order to preserve the ecosystem.
The lynx is located at the top of the food chain, and is a regulator of other animals in its environment. If the lynx disappears, it can lead to huge unpredictable changes in the natures’ ecosystem.
🎧 Balkan lynx call / Photo: MES; Audio: PPNEA
“Lynx, like other top predators, play a role in regulating populations mainly of ungulates, deer, and rabbits. They stop the overpopulation that may lead to damaging crops, trees, or anything they eat. The other role is to control the so-called mesopredators, which are those carnivorous animals, such as the fox or the marten “, explains Dime Melovski from MES.
Dime Melovski
Melovski life’s work is dedicated to studying and protecting the big cat. The lynx got his attention while he was a biology student. He has been staying in the Macedonian mountains for months, following the footsteps of the Balkan lynx. Two decades later, finishing his doctorate concerning the lynx, he is the man who is said to “know everything” about the mysterious animal.
According to Melovski, the survival of the lynx, especially of the young individuals, depends on the sufficient amount of food and calories that will be ingested in the first 10 to 11 months. In that period, the female lynx has to constantly bring them food, and be continually successful in hunting.
“If there is any disturbance, such as hydropower plants, blasting, or construction of access roads, it makes successful hunting difficult. It disturbs not only the lynx, but also its prey, located in the territory of both males and females individuals” emphasizes Melovski.
That is why it is important to monitor lynxes such as Lisa and Filipce in the western Balkan countries. When biologists manage to catch a lynx and position a GPS collar, they have the opportunity to observe the territory the lynx moves in, where it is looking for prey, and whether it can find food. Furthermore, they analyze how new infrastructures affect its movement, and even whether it is a victim of poaching… since all forest animals are afraid of the lynx, the lynx is endangered only by humans.
Unlike humans, lynx are not familiar with the concept of borders. Most of them are located in the NP “Mavrovo”, the core area of the Balkan lynx in the region. In Albania, they breed on the Mount Munela, and this year for the first time, a reproduction of the lynx on the mountain range near Polis was proven. They can be found on Prokletije too, the mountain that divides Kosovo, Albania and Montenegro. These are the regions where MED, the Albanian PPNEA and ERA from Kosovo are active in rescuing the lynx.
From Marko to Atidze
The National Park “Mavrovo” is located in western North Macedonia. The protected area covers 72,204 hectares. For more than a decade, biologists have been working on projects protecting the lynx here. The most important part of their job lasts from January and up to mid-April – it’s the season of catching lynxes in order to position a GPS collar. They had an unusual luck this year. Despite the pandemic of the new coronavirus, the state of emergency in the country, and the season ending a whole month earlier, 3 female lynxes were caught.
“Females are usually smarter than males and are harder to trap” Melovski says jokingly.
Out of the 7 lynx successfully trapped last year, only Maya was female. But this year, things have taken a different turn. In early February, Narcissa, a healthy female about 3 years old and weighing 15 kilograms, was caught in the trap. A month later, Lisa, Filipce’s partner, entered the trap too. On March 14th, exactly 10 years after the capture of the first Balkan lynx named Marko, another female entered the Mavrovo trap. They named her Atidze.
“That was incredible, on the same day, exactly 10 years after we captured Marko,” Melovski says, recalling that only a day earlier they considered withdrawing from Mavrovo since the surrounding region had already been quarantined because of the new coronavirus.
Ekrem Veapi, or Eco, as his colleagues call it, is a 28-year-old ranger. He holds a master’s degree in biology and ecology from the Faculty of Natural Sciences and Mathematics in Skopje. He opted for this field in particular, because of his love for nature. He is happy to work in NP “Mavrovo” and even happier that he can help MED and it’s partners regarding lynx conservation.
He excitedly explains how the camera traps, that help study the mysterious cats, are set, emphasizing that the lynx “lives in the forest to hide from the man, because he is his only enemy.”
“In the past, due to insufficient education, both the hunters and the public may have considered the lynx as an enemy of their domestic animals. But today, hunting companies are more educated. The project for protection of the Balkan lynx that I lead, has workshops for the hunters, ranchers, local workers, and all target groups that may come into contact with the lynx. The aim is to show them, throughout education, that the lynx is not an animal that can harm them” said Ekrem Veapi.
Some of the lynx catched on MES camera-traps
Veapi lives in Trebiste, a village in the municipality of Mavrovo and Rostusha. The region is full of heights and picturesque nature. It is also full of stories about the lynx.
Adnan Fejzuli
Adnan Fejzuli, who took us to the neighboring village Velebrdo, where he lives, told us one of these stories. He has been hunting ever since he was 28 years old, and he is the founder of the hunting association “Krchin-achki”. Only a few months ago, a relative of his, noticed a lynx passing by, on the road near the Radika river. He literally came to the asphalted road.
“It’s not very common for the lynx to go near populated places. But, how do I say this, if there is not enough food to cope on its own, it can get closer to populated areas. However, the population protects the animal. We are the guardians of the lynx. We have never caught a lynx! It’s even considered as our trademark, it’s on the logo of our hunting association” emphasizes Fejzuli.
The hunter complains that people are leaving the village. In the past, people gathered here and cultivated land. Now, they search for better life in the European countries – Germany, Italy, not returnig often enough to their homeland. Now, he says, there are more bears than humans.
The bear is protected at a state level, just like the lynx, under the Law on Hunting. However, Fejzuli points out, compared to the 15-20 lynx left in Mavrovo and the surrounding area, the bears are numerous and cause serious damage.
“It is damaging the beekeepers, farmers, these crops that we have, the plantations. The number of bears is increasing and the institutions need to do something to reduce it,” said the hunter, emphasizing that, on the other hand, it’s the lynx that is still a trademark of this area.
The female rugby players and “Bear Grylls” from Kosovo
The Balkan lynx has entered the forests of Kosovo. Moreover, the lynx symbolises the spirit of the women’s rugby team from Pristina, a team of young girls who practice in the gym of the “Third Millennium” school. They are called, of course, “Balkan lynx”.
Apart from the Balkan lynx slowly entering the social and cultural life in Kosovo, this country can also boast with the first ever lynx caught on the trap cameras in the Prokletije National Park, which proves the existence of the lynx in this area, outside of human stories.
“The lynx that we caught here indicates that this is not just an individual who came randomly from Macedonia and Albania, but a natural heritage from the past concidering all the elements that indicate the presence of a large number of lynxes in the past, not like today’s numbers.” says Fatos Lajci form the Kosovian Group for Ecologically Responsible Action (ERA).
Fatos Lajci
“Bear Grylls from Kosovo” as some activists call him grew up on the Prokletije Mountain. As a child, he listened stories and learned about the lynx as an animal, knowledge that came mainly from the scientific founds of the former Yugoslavia. In 2003, when deforestation was “at a high level”, he formed ERA. People failed in their individual approaches to help the nature, so they wanted to bring the expertise closer to the world through the non-governmental sector, local and central institutions. At the same time, they worked on protection, and strengthening of the local economy through the international tour for sustainability and tourism “Peaks of the Balkans”. The goal was to enable earning money from tourism, so that the locals wouldn’t cut down the forests, the habitat of the lynx.
Sometime in 2010, he received a phone call from the Kosovo Environmental Protection Agency to meet with a representative from the Euro Nature Foundation. They talked about lynx, how common it is and if it is common at all.
“I told him – yes, I have seen a lynx in 2001, very close to the city. I know he never believed me, he was skeptical because we didn’t have any evidence to show him. But four years later, we became partners with Macedonia, Albania and Montenegro in the Balkan lynx Conservation Program. We started, and Euro Nature supported us with only five cameras. After setting up the camera traps, we showed them a lynx caught on camera after three months. These were spectacular news, since I know that it took Macedonia more than a year to “catch” a lynx. In Albania, more than two years. But here, we came up with camera results after three months. We filmed the first individual in Kosovo, which was a shocking news for the media, the television, even for Euro Natur itself.”
We met him in Peja, a city located under the Rugova gorge and “Prokletie”. Here, the partners, activists and biologists from MES, ERA and PPNEA, came together to discuss the Balkan lynx. What will be the next joined steps to save the big cat?
The Rugova gorge created amazing rocky landscapes, waterfalls, scattered green flora… We came across traces of a bear, high in the forest, which stopped to scratch a tree. This, according to activists, is a common sight. A small makeshift tree house has also been built so that all animals can be observed. From bears, deer, rabbits, to the smallest – mice.
This environment is ideal for lynx, explains Lajchi. However, it takes effort to preserve it. Both from the institutions and from the citizens. According to him, in these modern times surrounded by computers and social media, people do not want to share their time with nature, which is problematic.
“They want to enjoy the nature and then return home. Which is different, because we have to give back to nature. That is important. For me, it’s not just about seeing a ‘beautiful landscape’, or breathing ‘fresh air’. And in the evening, you post a cover photo on Facebook with your family, but never post logged trees, negative things. You want to share you’re your friends that you visited a ‘wonderful place’. The contribution is so small. To prevent negative effects, you need to promote this negative work. You can’t just say, ‘Hey, someone’s cutting down trees’ No! It is a system”, the Kosovian emphasizes.
Alexander Pavlov
Alexander Pavlov from MES was also a part of this excursion to Prokletije. For him the certain increase in the population of the Balkan lynx in the region is encouraging.
“We are talking about a critically endangered animal, widespread on the Balkan Peninsula. Yes, we may say that the stronghold of the Balkan lynx is located in Macedonia, but the lynx itself does not recognize political borders. It is widespread in parts of Albania, in Kosovo, and it is important to work together here in order to rehabilitate the lynx population. What is somewhat encouraging is that we are seeing a slight increase. It is mild, but still an increase in the population of the Balkan lynx. But that is far from ideal. Because at the moment there are lots of issues that remain open and affecting the lynx.”, says Pavlov.
Therefore, he believes, it is especially important to cooperate not only the non-governmental sector, but also institutions and state bodies.
Manuela von Arx
Manuela von Arx, a representative of KORA – Switzerland, follows. The organization has been conducting researches on the lynx throughout Europe since the 1990s, and helps with expertise to other organizations. Fortunately, Germany and Switzerland can continue being committed to the problem through foundations, meaning that, there are ways to set aside money for protection, says Von Arks.
“I think that in these countries (North Macedonia, Albania, Kosovo) there are other priorities, such as high unemployment rate, ministries are more interested in infrastructure. I also think that the political situation is not as stable as it is in Germany and Switzerland. Here, you always have elections, different people running the ministries, so it is not very stable and it is difficult to build something. On the other hand, there is a much more stable situation in Switzerland, for example, we have built long-term cooperation with the ministries.”, stresses Arx.
The Euro Nature Foundation is present in the region too. Mareike Brix, an expert in large carnivorous, adds that co-operation between institutions and the civil society sector is necessary. According to her, political interests are appearing sometimes, but the general picture is not that the institutions sometimes make things difficult.
Mareike Brix
“These thing are needed on the long term. We cannot implement something unique as a non-governmental organization only. It doesn’t work. We need support from government officials, and their understanding, that these things are important for the country, for the development of the country. Globally, when we talk about climate change and similar problems, we know that these issues depend on political decisions. And, of course, that is why politicians need to make decisions in that direction.”, says Briks.
Due to the small number of lynx, there have been no attempts in Kosovo, so far, to catch one and put a collar on him/her. However, one good news recently caught the attention of the public. For the first time ever, an individual lynx was recorded on the protected side of the Shar Mountain located in Kosovo. The Macedonian side of the mountain remains unexplored and destroyed. Activists have been pushing for this part of the mountain to become a national park for years. Because killing one side of the mountain, and preserving the other is a threat to lynxes’ survival.
Bitter sweet story of Munella
The Tirana-Pristina highway has segmented the habitat of the Balkan lynx. On the east side, the places where Lisa and Filipce can move are the high peaks of Korab and the protected belt Korab – Koritnik from the Albanian, and Mavrovo from the Macedonian side. To the west, one of the main places where lynx are recorded in Albania, the Munella Mountan is lonely.
After leaving the wide highway, you are greeted by a sparsely populated mountainous region. The only thing that shows that there is life here are the numerous trucks driving on the local road. The mountain is being excavated to extract copper and other minerals from it. The damage is obvious with huge tailings glistening on the mountain.
Munella has no protection status. With constant wild logging and deliberately set fires, it is like an apocalyptic movie scene set in high snow, where lynx and wolves move frantically in search of prey.
This was the first thing that caught our eyes when we got on Munella. The team from the non-governmental environmental organization Protection and Preservation of Natural Environment in Albania (PPNEA) set a trap for catching lynxes in order to put a GPS collar on them, as part of the research and monitoring of the Balkan Lynx Recovery Programme. They want Munella to become a protected area, with proper administration and monitoring.
For the third year in a row, the organization’s activists have been trying to capture a Munella’s lynx. But in Albania, as same as North Macedonia, the emergence of the novel coronavirus has halted field operations. But unlike their Macedonian colleagues they were unfortunate.
“Unfortunately, the situation with the Covid-19 pandemic has negatively affected the lynx monitoring in the Munella Mountains. We deactivated the boxing trap ahead of schedule. Despite this, our cameras are still active and are photographing the lynx,” explains Bledi Hoxha of PPNEA.
Through the collar, they could do more detailed analysis of how to protect the lynx here on Munella, because, as Hoxha says, there are only 4 to 5 individuals left.
“Of course we feel sad and we are working with the locals, who are cooperating with the local and state authorities. The lynx needs urgent measures! So, the first measure we have been looking for for years is for Munella to be a national park soon. With that, we will be able to take other actions and things will get better faster”, says Hoxha.
Hoxha walks on the devastated part of Munella
Subsequent fires also contributed to Munella’s destruction. Also a problem for the lynx is poaching. For the past twenty years, human pressure on the animal has increased, with activists saying Albania is now in a situation where the number of lynx is the smallest it has ever been. They also note some shifts, such as the moratorium on hunting throughout Albania, adopted in 2014, which is valid until 2021, but they believe that there is a selective implementation of the laws. There is also a conflict between the hunting community and the government over wildlife management measures.
“The Balkan lynx is a protected species, which means that any form of hunting, trapping, or any form of keeping or harming the species is considered illegal. However, there are threats posed by people who indirectly but very strongly influence the Balkan lynx, such as the reduction of its prey, extreme deer poaching, the wild goat population, rabbits, which are the main food for the Balkan lynx. So, if you take away the animal’s food, then you reduce its chances of survival”, says Aleksandër Trajçe of PPNEA.
Part of the Balkan lynxes caught on PPNEA’s camera traps
He recounts the case in 2015 when a lynx was killed on Munella. It was the case that showed them how important it is to work on lynx protection education. But it also proved to them that lynxes are still being born on Munella.
Aleksandër Trajçe
“That particular individual behaved very uncontrollably and approached a flock of sheep, but, according to the information, it walked in a very unpredictable way and did not know what it was doing. We suspect that it was a young lynx separated from its mother. It was malnourished, as shown in the subsequent autopsy, and behaved in an atypical way for the lynx. Unfortunately, the shepherd did not recognize the animal at all. The shepherd was a young boy from the region, I think 12 or 13 years old. The lynx came very close to him, he got scared and hit it on the head with a stick, without knowing which animal it was. This is a really unfortunate incident and we did not expect such a thing to happen, but it showed us that it is very important to work, especially with the younger generations. For them to learn about this species, to show them how rare it is, how beautiful it is and how important it is for the ecosystem”, says Trajçe from PPNEA.
Not far from Munella, in the immediate vicinity of the Pristina – Tirana highway lives Gjet Gjoni. His village of Spach is almost deserted, with only two family houses built over a huge mine that have been inhabited by three generations of the families. He tells us that he has recently married his son who lives with him and welcomes us with mekitsa, homemade honey and goat cheese, local products from the mountainous region. And the mandatory rakija. As a local, he has been helping activists track the Balkan lynx in the region for years. He says that the declaration of Munella as a protected area is much delayed, since it has a variety of animals and plants, and the area is suitable for tourism, especially because of the terrain. The region is also known for its minerals.
“And that’s why we need to be careful with this area,” said the local, standing in his backyard as noise is heard in the background.
He stressed that the mines have their own specificity, but also “it is natural that when there are work activities, the wild animal has no peace.”
“Because the underground material needs to be removed. We have also lobbied the company close to the mine to make it as sensitive as possible for both the workers and them, and we have a special partnership to protect these animals” claims Gjoni.
In the past, he says, people mixed the lynxes with cats. They did not distinguish it. “When it snowed a lot, it went down for food. And it came down very close to the houses, so we had a few incidents, I even remember it coming down here in my region. It passed close to our houses to feed and it looked like something strange, like a cat,” he said.
According to Zamir Dedej, director of the National Agency for Protected Areas, the proposal to put Munella on the list of national parks is being seriously considered.
Zamir Dedej
“We are happy to have such good traces on Munella. The proposal made by the non-governmental PPNEA was well received by us. We are in the process of designating the area as a protected areas. For sure, we will have some difficulties, particularly linked to the activities which are undergoing or are proposed to be done. I’m speaking about hydro-power plants and mining. These are the two activities that are present in the area, as we know. We should find a way to avoid, or to close them. There is no way in the middle”, emphasizes Dedej.
He believes that Munella is not the only core where there are lynxes in Albania. In addition to this, the latest discovery comes when a month ago in the area of Elbasan a family of three lynxes was caught for the first time in a recording. This is an important discovery for activists and gives hope for the survival of the species in Albania.
Balkan lynx’s capital
The lynx is also protected by the locals from Zirovnica. This is the northernmost village in the area of Dolna Reka in North Macedonia. To the southwest of the village rises Deshat, to the north is Korab, and to the southeast Mount Bistra. It is located at an altitude of 912 meters, with residents who proudly fight for the survival of the lynx.
The endangered animal has entered the culture and tradition of local citizens. It is also included in the education of the students. From an early age, they learn to draw the lynx. This can be seen on the walls and drawings of the Primary School “Josip Broz Tito”.
Anes Ahmeti with a lynx drawing made by the students
“Of course, the lynx is our national treasure, placed as a trademark of our national coins,” says Anes Ahmeti, a geography teacher and the school’s principal.
Both locals and GPS signal points of the biologists point out that the lynxes love the forest around Zirovnica. It moves more at night, but people often see it. Then the events are retold in person. But the lynx has not attacked humans or done any harm.
“The very fact that the lynx is represented in the drawings in our school indicates that people are attached and proud to say that in our village live a few of the left over individuals from the entire Balkan Peninsula and even in Europe,” emphasizes the teacher.
The village is also known for loudly saying “no” to hydropower plants. In Zirovnica, three small hydropower plants were planned, two of which were issued concessions, with all the documentation. Ahmeti explains that their construction would destroy the entire ecosystem in this protected area.
“If we take the water, then we have detached one link from the ecosystem and it will not work as it should. One of the reasons is the lynx. Although our concerns are focused on water supply for the village, the lynx that lives in this area is one of the main factors. Personally, as a resident of this village and our activities as a local community, together with the local population and the diaspora, our position is clear. I appeal to all those concerned to give up. Our goal is for them not to be build and we will not allow their construction at any cost!”, he said.
Education for the lynxes is also present in Albania. Activist Klaudia Koçi of PPNEA shows us a drawing with a lynx, made by a fifth grade girl. The girl was a student in one of the Albanian schools in Puka, where in 2019 the population of lynx was confirmed. The drawing is a product of the educational process and the PPNEA workshops.
Koçi with the Albanian Minister of education
“The girl is now a high school student, the drawing was made in 2015. Now she is participating in national drawing competitions and continues to promote the lynx, our work and of course the information about the species. We practically visited all 15 schools in Puka and the Merdita region. We trained teachers to educate children”, explains Koçi.
The need for education also arose after they found a dead lynx, not far from the town of Puka. Hence, together with the partners from Germany, they decided on a three-year strategy for education in the field. Albania’s line ministry is formally involved as a partner. They are trying to unify educational programs with colleagues from North Macedonia and Kosovo, in order to create a single educational package.
***
In the woods not far from Zirovnica, Lisa and Filipce are waiting for their successor. Activists believe they have mated by now. If all goes well, their baby should be born in May.
A novelty that will delight three neighboring countries and give new hope for the salvation of the Balkan lynx.
Prepared by: Jasmina Jakimova, Emilija Petreska, Bojan Sasevski, Daniel Evrosimoski
*The story was made from October 2019 to April 2020
**The second part of our story of the Balkan lynx is available here.
