Бранко Прља
Хиперпродукцијата не е само технолошки феномен – таа е и културна и етичка дилема. ВИ може да биде моќна алатка, но само ако ја насочиме кон создавање на значење, а не на обем. Историјата нè учи дека вистинскиот напредок е во идеите што го менуваат светот, а не во податоците што го преплавуваат… Без освестување, ризикуваме да потонеме во дигитален океан каде оригиналноста е заборавена, а значењето е жртвувано во бескрајниот шум на хиперпродукцијата!
(„Сè е копија на копија на копија.“ – Боречки клуб)
Живееме во ера на невидена продукција на податоци. Во светот секојдневно се генерираат околу 400 милиони терабајти – или 0.4 зетабајти. Колку за споредба – во целата човечка историја пред 2007 година се создадени 0.28 ZB податоци! Всушност 99,8% од сите информации во човечката историја се создадени од 2007 година наваму. Тоа значи дека ерата од клинестите табли до социјалните медиуми – оставилa само 0,2% од квантитетот на податоци. Оваа хиперпродукција, поттикната од дигиталната револуција и експлозијата на вештачката интелигенција (AI), го поставува прашањето: дали морето од податоци нè просветлува со знаење или нè дави во безначајност, редундантост и какофонија?
Еволуција на податоците: од бавни почетоци до експлозија
За да ја разбереме хиперпродукцијата на податоци во модерното време, мора да се вратиме назад. Преддигиталната ера, која опфаќа милениуми човечка историја, била време на бавно, но длабоко создавање.
Од првите пишани текстови во Месопотамија (околу 3000 п.н.е.) до ренесансата, информациите се создавале со голем труд. Едно дело – како „Божествена комедија“ на Данте или „Елементи“ на Евклид – можело да го обликува светот со векови. Влијанието на Аристотел во Европа се чувствувало 1.000 години, а Њутн владеел со науката 200 години… Ако се обидеме да го квантифицираме ова и да го претвориме во информација, резултатот е ваков: кога би се дигитализирала целата „преддигитална историја“, таа би заземала само 10-20 терабајти. За споредба една модерна игра со отворен свет тежи околу 100-200 гигабајти, што значи 100 вакви игри се еднакви на севкупната човечка историска продукција.
Раната дигитална ера (1950-2007) го означи првиот скок. Со појавата на компјутерите во средината на 20 век, податоците почнаа да се акумулираат во гигабајти, па во терабајти. Интернетот, роден во 1989 година, стана масовен во 1990-тите, поврзувајќи 361 милион корисници до 2000 година. До 2007 година, глобалниот обем достигна 0,28 зетабајти. Ова бил период на иновации – од првите оперативни системи до World Wide Web – но обемот сè уште остана скромен според денешните стандарди.
Вториот голем скок дојде помеѓу 2007 и 2010 година. Лансирањето на iPhone во 2007 ги стави камерите и интернетот во џебовите на милиони, додека социјалните мрежи – YouTube (2005), Facebook (2004), Twitter (2006) – го демократизираа создавањето на содржини. Луѓето почнаа да генерираат фотографии, видеа и текстови со невидена брзина. Облак технологиите, како Amazon AWS (2006), овозможија складирање на овие податоци. До 2010 година, дневното создавање почна да се мери во ексабајти.
Третиот бран (2015-2020) го забрза овој тренд. Видео стримингот – Netflix, YouTube, а подоцна TikTok (2016) – стана доминантен, сочинувајќи 50-80% од интернет сообраќајот до 2020. Интернетот на нештата (IoT) донесе милијарди поврзани уреди – од паметни часовници до сензори во фабрики – генерирајќи податоци нон-стоп. Обемот скокна од 10 зетабајти во 2015 на 59 зетабајти во 2020.
Конечно, од 2020 до 2025, пандемијата, 5G мрежите и ВИ го доведоа растот до врвот, со прогнозирани 175-181 зетабајти до крајот на 2025, според проценките на International Data Corporation.
ВИ: репликатор во служба на хиперпродукцијата
Вештачката интелигенција е клучен двигател на овој последен бран. По 2020 година, генеративните ВИ модели – ChatGPT, DALL-E, Midjourney – почнаа да произведуваат текстови, слики и видеа со брзина што човечкиот ум не може да ја следи. Според проценките, AI-генерираните содржини веќе сочинуваат значителен дел од онлајн просторот и се заканува дека ќе го уништи! Но, тука лежи проблемот: ВИ не создава ништо вистински ново. Тоа е репликатор, не творец. Тренирана на огромни бази на постоечки податоци, вештачката интелигенција рекомбинира шаблони.
Оваа репродуктивна природа на ВИ ја засилува хиперпродукцијата, но на сметка на оригиналноста. Социјалните мрежи, управувани од ВИ алгоритми, го преплавуваат светот со содржини: 500 часа видео се поставуваат на YouTube секоја минута, според Internet Live Stats. Голем дел од тоа се рециклирани трендови, мемиња и површни реакции. Квантитетот расте, но квалитетот често останува заборавен.
Оваа динамика бара споредба со минатото. Во преддигиталната ера, создавањето било ретко и скапо. Една книга – „Медитации“ на Марко Аврелиј или „Principia Mathematica“ на Њутн – барале години, па дури и децении труд, но оставале траен белег. Овие дела не биле само информации; тие биле идеи што го менувале текот на историјата. Дури и во раната дигитална ера, иновациите како првите компјутерски јазици (FORTRAN, 1957) или интернет протоколот (TCP/IP, 1983) биле револуционерни, иако обемот им бил ограничен.
Денес, обемот е зашеметувачки, но содржината често е тривијална. Просечен корисник на TikTok може да создаде повеќе „податоци“ за еден ден отколку што египетските фараони оставиле за векови. Но, додека пирамидите и хиероглифите инспирираат и денес, кратките видеа од 15 секунди ретко надминуваат моментална забава. Научните откритија – како геномското секвенционирање – и понатаму постојат, но тие се мал остров во океанот на бескорисни податоци. Како што Нил Постман предупреди во „Забавувајќи се до смрт“, ризикот е да го замениме значењето со празно одвлекување на вниманието.
И тој не е сам во ова предупредување, многу други пред него – од СФ авторите Олдос Хаксли и Џорџ Орвел, преку филозофите како Херберт Маркузе, Жан Бодријар или Гај Дебор предупредувале за истото.
Опасностите од хиперпродукцијата и вештачката интелигениција
Ерата на вештачката интелигенција ги засилува овие опасности. Кога машините можат да напишат роман, да нацртаат слика или да компонираат музика за неколку секунди, создавањето станува евтино и безлично. ВИ не само што репродуцира постоечки шаблони преку рекомбинирање на научени елементи – туку и го преплавува светот со содржини без суштина. На пример, онлајн платформите се полни со „SEO текстови” генерирани од AI, чија единствена цел е да привлечат кликови, а не да пренесат знаење.
Овој феномен можеме да го видиме и со илјадниците генерички текстови за здравје, финансии или технологија што се разликуваат само по неколку зборови, но ги преполнуваат резултатите од пребарувањата. Оваа бескрајна репликација ја намалува вредноста на човечката креативност, ризикувајќи да нè остави во свет каде оригиналните идеи се задушени од копии.
Понатаму, хиперпродукцијата создава парадокс на изобилство. Со толку многу податоци, тешко е да се разликува вредното од безвредното. Алгоритмите, наместо да го истакнуваат квалитетот, често промовираат сензационализам или популарност – феномен познат како „економија на вниманието“. Ова доведува до психолошка преоптовареност кај корисниците и постепено затапување на способноста за длабоко и критичко мислење. Парадоксално, иако ВИ системите имаат потенцијал да помогнат во филтрирањето и организирањето на информациите, тие моментално најчесто се користат за умножување, не за прочистување на содржините.
Во ерата на вештачката интелигенција се појавува и еден зачудувачки парадокс – колку повеќе ВИ-генерирани содржини го преплавуваат интернетот, толку повеќе се нарушува квалитетот на идните ВИ модели. Ако следната генерација учи од материјали што се веќе делумно или целосно машински создадени, тоа создава својствен „инцест на податоци“ – каде новите системи ќе имитираат имитации и ќе создаваат содржини без суштинско значење.
Оваа деградација, наречена „колапс на моделот” веќе е забележана во студии каде ВИ системите, тренирани на сопствени генерирани податоци, произведуваат сè побесмислени или постереотипни резултати. Во екстремен случај, ако интернетот стане доминантно ВИ-генериран, ризикуваме да создадеме затворен круг на информациска деградација – ВИ системи што учат од други ВИ системи, сѐ повеќе оддалечени од автентичното човечко искуство, креативност и оригинална мисла.
Повик за преиспитување
Хиперпродукцијата не е само технолошки феномен – таа е културна и етичка дилема. ВИ може да биде моќна алатка, но само ако ја насочиме кон создавање на значење, а не на обем. Историјата нè учи дека вистинскиот напредок не лежи во количеството, туку во квалитетот – во идеите што го менуваат светот, а не во податоците што го преплавуваат.
За надминување на овој проблем, потребни ни се конкретни чекори: подобра едукација за критичко мислење, системи што ќе го наградуваат квалитетот наместо „вирално“ ширење, и свесно насочување на технологијата кон продлабочување, наместо кон умножување на информациите.
Треба да се запрашаме: што сакаме да оставиме зад себе? Дали сакаме ера дефинирана од ремек-дела или од реплики? Без освестување, ризикуваме да потонеме во дигитален океан каде оригиналноста е заборавена, а значењето е жртвувано во бескрајниот шум на хиперпродукцијата.
Бранко Прља
*Бранко Прља е член на ДПМ (Друштво на писатели на Македонија) и на ЗНМ (Здружение на новинарите на Македонија). Дипломирал на Факултетот за арт и дизајн при Европскиот универзитет. Како писател има објавено повеќе од 15 дела, а пишува и под псевдонимот Берт Стајн. Основач е на порталот arno.mk, како и на групите „Дај, не фрлај“ и „Не фрлај, не загадувај“ преку кои работи на ширењето на свеста за рециклирањето, реупотребата и намалената употреба со цел зачувување на околината.
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
***Мислењата изнесени во рубриката „Став“ се на авторите и ненужно ги рефлектираат позициите и уредувачката политика на Радио МОФ.
