Веќе повеќе од еден месец почна школската година, па затоа повторно акцентот го ставам на инклузијата во образованието. Цело време зборуваме за еднакви можности, за образование за сите, но мора да ставиме на маса до каде сме, што сме, како правиме и како може да ја подобриме ситуацијата. Особено што неодамнешен Документ за јавни политики покажа дека инклузивното образование е со многу промени, ама и многу проблеми. Патот е долг, најблаго речено. И, секоја институција со ингеренции, секоја сегашна и идна извршна, законодавна и локална власт мора да ја сфати сериозно работата. Не може и не смее децата и нивните родители да бидат маргинализирани, дискриминирани, забаталувани од системот или пикани „под тепих“. Ем што не е фер, ем што не е хумано, туку државава има потпишано и низа документи и конвенции, кои, ете, некој треба да ги почитува. Тоа важи и за состојбите со образованието.
Ајде да почнам со ред. Во земјава се донесени разни реформи, како измените во Законот за основно образование од 2019 година. Исто така, посебните основни училишта се трансформираа во Основни училишта со ресурсен центар (ОУРЦ), а посебните паралелки во Центри за поддршка на учењето на учениците со попреченост.
Дополнително, меѓу другото, креирана е Концепција за инклузивно образование, потоа Водич за работа со училишните инклузивни тимови, започнат е проектот „Биди ИН, биди ИНклузивен, биди ИНклудиран“, додека во системот за образовна инклузија нова важна доверена улога има и Меѓународната класификација на функционирање, попреченост и здравје, позната како МКФ.
МКФ претставува меѓународно призната рамка на организирање и документирање на информациите за функционирање и попреченост. Односно, стандарден јазик за дефинирање на „попреченоста“, преку која нови македонски служби го следат развојот на детето, одредуваат образовен асистент, Индивидуален образовен план (ИОП) или модифицирана програма, со цел сите деца да добијат еднаков третман и поддршка. Извештаите од МКФ одат до основните училишта, а потоа, според проценката, се одредува програмата за работа и се ангажира образовен асистент преку Ресурсните центри. Функционалните проценки се прават секоја година, во меѓувреме се планирани и реевалуации/контроли. Така барем е планирано.
Но, се’ уште не се целосно формирани сите регионални стручни тела. Со тоа, многу од децата изминатата учебна година ја почнаа без проценка, без асистент, без ИОП, иако влегоа во училишните клупи. Отттука, потребно е отворање на сите служби за функционална проценка во сите региони. Родителите со децата да не патуваат до Скопје или други градови, туку да се изврши потребната проценка за образовна програма или асистент во нивниот град/регион. Службите на МКФ да се доекипираат, да добијат соодветен кадар, но и добијат свои сајтови за да може јавноста и родителите да ја следат нивната работа и да комуницираат со нив. Исто така, да има ефективна координација меѓу службите на МКФ со сите институции, училишта и ресурсни центри, за да може да се оптимизираат услугите, опремата и инфраструктурата согласно проценките за секое дете поединечно.
Ова не го зборувам само јас, туку го потенцираше и Комитетот за правата на детето при ОН, кој ги објави завршните согледувања за земјава. Има доста критики, здрави. Комитетот е загрижен, меѓудругото, за : празнините во собирањето на расчленети податоци за децата со попреченост. Недоволни финансиски и човечки ресурси за спроведување на Законот за основно образование и моделот за проценка на попреченоста врз основа на МКФ. Исто така, Комитетот нотира недостапност и несоодветност на училиштата, зградите, транспортните средства и просториите за деца со попреченост, што ја попречува нивната пристапност. Со тоа, јасно е дека треба локалната самоуправа и сите училишта пристапноста да ја постават високо во приоритетите при планирањето на буџетот. Пристапноста не се состои само од изградба на пристапна рампа, туку и обезбедување лифт, адаптиран мебел, тоалети и слично.
Во однос на новиот систем за образовната асистенција, тој стартуваше 2021/2022 врз основа на новиот Закон за основно образование и нов Правилник. Првата година се покажа дека проценките за 500 образовни асистенти во школите се недоволни. Сега, за оваа година најавени се околу 720 образовни асистенти, па, оттука, јасно е дека треба да се следи состојбата и зголемува или оптимизира бројот на образовните асистенти, според потребите во секој регион. Идејата е образовните асистенти да станат директна поддршка на наставникот, до три деца со попреченост во едно одделение, наместо досегашниот модел „еден на еден“, иако новиот модел наиде на дискусија меѓу специјалните едукатори и наставниците. Притоа голем дел од вторите, се’ уште недоволно ја препознаваат улогата и обврската што им е дадена.
Според искуства на ресурсните центри, можеби треба да се размисли за начинот на ангажирање и промена на работните задачи на образовните асистенти, преку потенцијално ревидирање на Правилниците или законската регулатива што ја регулира нивната дејност. Исто така, да се преиспитаат кадарните капацитети во образовниот сектор и да се најде соодветен модел за дејствување меѓу образовните и личните асистенти, кои практично ќе опслужуваат во училиштата, во најдобар интерес на децата.
Тука би ja вметнал и потребата да се донесе Законот за средно образование. Воопшто не е фер, ниту е логично децата од основно да добиваат образовни асистенти платени од државата, а децата од средно да немаат таква можност, туку товарот да биде на родителите. Државата под итно да најде начин да обезбеди образовен асистент каде е потребно и на кој е потребно, без разлика на одделението и возраста.
Понатаму, институциите да ги јакнат капацитетите на ресурсните центри како во однос на простор, дидактички специфични материјали за развивање специјализирани услуги и индивидуален третман и рехабилитација, така и за професионалните компетенции на специјалните едукатори и рехабилитатори.
Да продолжи изградбата на сензорни соби во училиштата со соодветна опрема и стандарди за визуелна, аудитивна и тактилна стимулација, како и за подобрување на фината и грубата моторика. Исто така, да се организираат повеќе обуки за кадарот за сензорна интеграција. Бидејќи, како што велеа од Сојузот на специјални едукатори, „сензорните соби без обучен кадар се само игротеки“. Притоа, да се приспособува употребата на сензорните соби според индивидуалните карактеристики на секое дете, а не „ради реда“. На секое дете не му е потребна сензорна соба. Пример, детето може да е дактилно хиперсензитивно, или хипосензитивно, па ако е второто, а го стимулираш – може да се направи штета. Системот за сензорна интерграција не треба да биде оставен на импровизации. Исто така, школите да сфатат дека не значи дека се „инклузивни“ ако направиле сензорна соба, туку тоа е само мало делче од инклузивниот мозаик, нивната инклузивна мисија продолжува и понатака.
Случајот со малата Ембла, девојчето со Даунов синдром од Гостивар, повторно ја покажа дискриминацијата што постои во македонското општество, која се пренесува и во училиштата. Оттука, потребни се едукативни кампањи токму против дискриминација, или било како исклучување на било кое дете. Посебно, во делот на образовна инклузија и заедништво во училиштата. За ова посочи и Комитетот за правата на детето при ОН. Односно, алармира за предрасудите што влијааат врз маргинализацијата и дискриминацијата на децата со попреченост при пристапот до здравствени, образовани и услуги за заштита на нивните права. Комитетот препорачува државата да спроведе мерки за справување со повеќекратната и интерсекциската дискриминација, како и зајакнување на мерките за промовирање на вклучувањето на децата со попреченост во заедницата и обезбедување на нивен еднаков пристап до сите услуги, особено културните, спортските и рекреативните активности.
Школите да знаат дека не смеат да одбиваат ниту едно дете во школо, па по линија на помал отпор од некои од посебните родители – детето да остане без едукација и без развоен пат. Школите не само што имаат морална и образовна, туку сега и законска одговорност да го примат секое дете, без разлика на неговата состојба. Во спротивно, вршат дискриминација. Оттука, потребна е постојана едукација за концептот на образовна инклузија на сите вработени во училиштата со цел да се подобри инклузивната клима, не само на наставниот кадар, стручните служби, туку и на директорите и административно-техничката служба. На цело школо, буквално сите вработени да знаат што прават, и зошто треба да прават. Секој од школото да научи и да се навикне да живот со деца со атипичен развој. А, потоа таа грижа, волја и навики да ги пренесат на часовите, одморите, екскурзиите.
Треба да се комплетираат стручните служби од училиштата со специјален едукатор и рехабилитатор. Генерално, да се зајакнат капацитетите на инклузивните тимови за да се подобри инклузивниот процес, особено при преминот на учениците со посебни образовни потреби од одделенска во предметна настава, како и од основно во средно образование. Според Законот, ннклузивните тимови се замислени да бидат важна алка во инклузивниот процес, да биде составени со седум члена и тоа: педагогот, односно психологот, односно социјален работник во училиштето, двајца наставници од редот на вработените на училиштето (еден наставник од одделенска настава и еден наставник од предметна настава), двајца родители, односно старатели, специјален едукатор и рехабилитатор и директорот. Постојат два вида инклузивни тимови – еден на ниво на училишта, а другиот индивидуално за ученик. Така е барем на хартија. Сепак, проблемот е што во многу училишта недостасуваат инклузивни тимови, а доколку ги има – не се целосни.
Школото треба да предвидува подготовка за ученикот за одговорен и самостоен живот. За развивање способности и вештини за истражување, експериментирање, но и решавање проблеми. За да можат сите деца да се остварат себеси, за да бидат поети, глумци, доктори, јутјубери или што-и-да-сакаат да бидат. Значи, прво, да им се пружи можност. Основна. Човечка. Еднаква. Таа, ја заслужуваат! Преку систем што дава потпора од градинка до факултет, a не исклучува никој.
За да се одржува системот на инклузивно образование на национално ниво, треба да се воведат сеопфатни стандарди за квалитет, развој на план за мониторинг и механизми за следење на напредокот на сите нивоа на образование, како и координација со трите ресори – образование, социјала и здравство.
Последните податоци од пописот, кој во 2021 го спроведе Државниот завод за статистика, покажаа дека во Македонија живеат вкупно 94.412 лица со попреченост. Поголем дел се жени (52.203), а најголемиот дел од овие лица, односно над 40 отсто, имаат проблеми со движењето. На возраст до 14 години во државата има 1.674 деца со попреченост, 43.5 отсто се луѓе на возраст од 15 до 64 години, а 54.8 отсто се на возраст од 65 години и повеќе. Сепак, во земјава за жал се’ уште нема национален регистар на лица со атипичен развој. Па, Министерството за труд и социјална политика треба да ја убрза таа постапка. Со регистарот би се добила слика каков вид лица со попреченост/состојба доминантно живеат во земјата и во секоја од општините, како лица со церебрална парализа, Даунов синдром, аутизам и слично. Со тоа, ќе може да се категоризираат потребните податоци, да се планираат различни политики меѓу кои и во образованието, но и да се носат одлуки за нивно вклучување во разни сфери од општествениот живот и пазарот на трудот.
Во однос на пандемијата, анализите покажаа дека децата со атипичен развој останаа запоставени и маргинализирани од системот. Оттука, ако продолжи пандемијата со силен интензитет или, евентуално, во иднина се појави нова, потребите на децата со атипичен развој да бидат земени предвид при изготвување и носење мерки. Односно, за организирање онлајн-настава, спроведување индивидуални образовни планови, обезбедување асистивна технологија, специјални едукатори, социјални рехабилитатори и наставен кадар за поддршка на децата за евентуално следење настава од дома.
Бојан Шашевски
