Бранко Прља
Како вештачката интелигенција може да придонесе во зачувувањето и развојот на македонскиот културен идентитет. Предизвикот е во балансирањето меѓу зачувувањето на традиционалните вредности и прифаќањето на новите технологии.
Во ерата на глобализацијата и дигиталната трансформација, културниот идентитет останува клучен фактор за развојот и афирмацијата на нациите. За земји како Македонија, кои се стремат да го зацврстат своето место на глобалната сцена, негувањето и промовирањето на културниот идентитет добива нова димензија со појавата на вештачката интелигенција (ВИ).
Културниот идентитет, како што го дефинира Стјуарт Хол (1990), претставува „колективно ‘вистинско јас’ кое луѓето со заедничка историја и потекло го споделуваат.“ Во ерата на интернетот и социјалните медиуми, овој концепт добива нови димензии. Дигиталните платформи овозможуваат брзо ширење на културни содржини, но исто така, создаваат ризик од културна хомогенизација.
Бенедикт Андерсон (1983) во својата влијателна книга „Замислени заедници“ тврди дека нациите се социјално конструирани ентитети, обединети преку споделени наративи и културни практики. Во дигиталната ера, овие наративи се создаваат и шират и преку онлајн каналите, што отвора нови можности за зајакнување на националниот идентитет, но исто така, и предизвици во одржувањето на неговата автентичност.
За Македонија, земја со богата историја и културно наследство, зачувувањето и промовирањето на културниот идентитет во дигиталната сфера е од суштинско значење. Како што истакнува Кастелс (2010) во својата теорија за мрежното општество, идентитетот во дигиталната ера станува проект кој постојано се развива и адаптира.
Вештачката интелигенција како алатка за културно зачувување и иновација
Порталот арно.мк претставува пионерски пример за тоа како ВИ може да се искористи за градење и зајакнување на културниот идентитет. Нивниот неколкугодишен проект за градење на дигиталниот идентитет на Македонија демонстрира иновативен пристап кон зачувувањето и промовирањето на националното и креативното наследство.
ВИ може да помогне во дигитализацијата и зачувувањето на културното наследство. На пример, тренирањето на ВИ модели за генерирање слики од македонски автори како Горан Стефановски, Ацо Шопов, Ѓорѓи Абаџиев и Петре М. Андреевски, не само што ги прави овие културни икони подостапни, туку и создава нови можности за креативно изразување и едукација. Овој пристап е во согласност со препораките на УНЕСКО (2003) за зачувување на дигиталното наследство.
Македонија, како мултиетничка држава, има богата културна разновидност. ВИ може да помогне во промовирањето на оваа разновидност преку создавање содржини кои ги прикажуваат различните етнички групи, јазици и традиции. Ова е во согласност со концептот на „мека моќ“ на Џозеф Нај (2004), каде културната привлечност се користи како дипломатско средство.
Развојот на ВИ алатки за македонскиот јазик, како што се транскрипцијата и синтезата на говор, е од клучно значење за зачувувањето и развојот на јазикот во дигиталната ера. Овие технологии не само што го прават јазикот подостапен, туку и отвораат нови можности за лингвистичко истражување и креативно изразување. Како што истакнува Кристал (2000), јазичната виталност во дигиталната ера зависи од способноста на јазикот да се адаптира на новите технологии.
Иновативни ВИ апликации за културно изразување
Арно.мк развива низа креативни апликации кои го спојуваат традиционалното културно изразување со модерната технологија:
Панграм проверувач: Оваа алатка не само што поттикнува креативност, туку и служи како своевиден тест за способноста на ВИ да разбере и манипулира со македонскиот јазик. Со креирањето на најкраткиот македонски панграм од 42 карактери, оваа алатка демонстрира како ВИ може да придонесе за лингвистичките иновации.
Хаику генератор и проверувач: Овие алатки го спојуваат традиционалниот јапонски поетски стил со македонскиот јазик, создавајќи нов простор за културна хибридизација и креативно изразување. Ова е пример за она што Х. К. Баба (1994) го нарекува „трет простор“ каде се создаваат нови културни форми.
Збороколаж: Оваа игра со зборови ја поттикнува креативноста и може да служи како алатка за писатели и поети, помагајќи им да истражат нови комбинации на зборови и идеи. Ваквите алатки го поддржуваат она што Ападураи (1996) го опишува како процес на „имагинација“ во создавањето на современите идентитети.
Генератори на поговорки: Овие алатки не само што ги зачувуваат традиционалните македонски мудрости, туку и создаваат простор за нивна реинтерпретација и актуелизација во современ контекст. Ова е во согласност со идеите на Хобсбаум и Рејнџер (1983) за „измислување на традицијата“ во модерниот контекст.
Овие апликации демонстрираат како ВИ може да се користи не само за зачувување на културното наследство, туку и за негово активно развивање и трансформација. Тие се во согласност со идеите на Арџун Ападураи (1996) за тоа како локалните култури активно ги преговараат и трансформираат глобалните влијанија.
И покрај многуте можности, користењето на ВИ во културната сфера носи и одредени предизвици:
Автентичност: Како да се осигураме дека ВИ-генерираната содржина ја задржува автентичноста на македонската култура? Овој предизвик е особено релевантен во контекст на она што Бенџамин (1935) го нарекува „аура“ на оригиналното уметничко дело. Арно.мк се обидува да ја зачува автентичноста преку внимателно тренирање на своите ВИ модели со автентични македонски содржини. На државно ниво може да се предложи создавање на експертски комисии кои ќе ги оценуваат и валидираат ВИ-генерираните содржини за нивната културна автентичност.
Етички прашања: Кој ги поседува правата на ВИ-генерираната културна содржина? Како да се избегне културна апропријација? Овие прашања се дел од пошироката дебата за етика во ВИ, како што е нагласено од Флориди и Каулс (2019). Иако арно.мк директно не се занимава со ова, може да се предложи развој на јасна правна рамка за интелектуална сопственост на ВИ-генерирани културни содржини. Исто така, вклучување на етички насоки во процесот на развој на ВИ апликации.
Дигитален јаз: Како да се осигураме дека сите делови на општеството имаат еднаков пристап и можност за придонес во овој дигитален културен развој? Оваа загриженост е во согласност со концептот на „дигитална поделба“ на Ван Дајк (2020). Арно.мк прави чекор напред со тоа што нивните алатки се бесплатно достапни онлајн. Понатамошни чекори би можеле да вклучуваат соработка со образовни институции за правење нови алатки во нивните области, како и развој на офлајн верзии за области со ограничен пристап до интернет.
Балансирање на традицијата и иновацијата: Како да се користи ВИ за зачувување на традиционалните вредности, истовремено поттикнувајќи иновација? Ова прашање е клучно во контекст на она што Гиденс (1991) го нарекува „рефлексивна модернизација“. Проектите на арно.мк, како генераторот на поговорки, покажуваат како може да се спојат традиционални елементи со современа технологија. Може да се предложи организирање на работилници кои ќе поттикнуваат иновативни проекти базирани на традиционалната култура.
Стратегии за иднината
За да се зголемат придобивките од ВИ во културната сфера во Македонија, може да се земат во предвид неколку стратегии:
Инвестиции во дигитална инфраструктура преку обезбедување широк пристап до интернет и дигитални технологии и во места каде се недостапни, во согласност со целите за дигитална инклузија на ОН (2030 Агенда за одржлив развој).
Интегрирање на дигитални вештини и ВИ писменост во образовниот систем, следејќи ги препораките на УНЕСКО (2019) за ВИ во образованието.
Соработка меѓу владата, културните институции и технолошкиот сектор за развој на ВИ проекти во културата, како што предлага Потс (2009) во својата работа за креативните индустрии.
Размена на знаења и искуства со други земји во користењето на ВИ за културен развој, во духот на културната дипломатија (Нај, 2004).
Етички рамки: Развој на етички насоки за користење на ВИ во културната сфера, следејќи ги принципите предложени од ЕУ за етичка ВИ (Европска комисија, 2019).
Вештачката интелигенција нуди огромни можности за зачувување, промовирање и иновација на културниот идентитет на Македонија во дигиталната ера. Преку креативна употреба на ВИ, како што демонстрира проектот на арно.мк, Македонија може не само да го зачува своето богато културно наследство, туку и да создаде нови форми на културно изразување.
Предизвикот лежи во балансирањето меѓу зачувувањето на традиционалните вредности и прифаќањето на новите технологии. Со внимателно планирање и етичко разгледување, ВИ може да стане моќна алатка за зајакнување на националната кохезија, поттикнување на економскиот развој преку културните индустрии и зголемување на меѓународното влијание на Македонија.
Ова може да се направи преку дигитални платформи за презентација на културното наследство, иновативни културни производи, преведување на содржините на англиски, соработки со други држави и општо подобрување на културните индустрии.
Во ерата на глобализацијата и дигиталната трансформација, културниот идентитет останува клучен за развојот на нацијата. Со помош на ВИ, Македонија има можност да го проектира својот уникатен глас на глобалната сцена, создавајќи динамичен и отпорен културен идентитет кој ги опфаќа и традицијата и иновацијата.
Бранко Прља
*Бранко Прља е член на ДПМ (Друштво на писатели на Македонија) и на ЗНМ (Здружение на новинарите на Македонија). Дипломирал на Факултетот за арт и дизајн при Европскиот универзитет. Како писател има објавено повеќе од 15 дела, а пишува и под псевдонимот Берт Стајн. Основач е на порталот arno.mk, како и на групите „Дај, не фрлај“ и „Не фрлај, не загадувај“ преку кои работи на ширењето на свеста за рециклирањето, реупотребата и намалената употреба со цел зачувување на околината.
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
***Мислењата изнесени во рубриката „Став“ се на авторите и не нужно ги рефлектираат позициите и уредувачката политика на Радио МОФ.
