Јана Лозановска
Македонија спаѓа во групата држави во кои се преземени ригорозни ограничувања на човековите права заради справување со коронавирусот. Дали техничката влада може да презема вакви сериозни ограничувања и каква е контролата врз неа во услови на нефункционално правосудство и кога парламентот е распуштен.
Во справувањето со Ковид-19 голем број од државите низ светот прибегнаа кон значајно суспендирање и ограничување на човековите права како замена за она што инфраструктурите за јавно здравство треба да го имаат како своја обврска и обем на надлежности односно превенција, брза реакција и заштита во ситуација на пандемија од коронавирусот. Оттука, каква е гаранцијата дека ова нема да стане норма во владеењето низ светот? И дали последиците од овие ограничувања ќе продолжат и по евентуалното справување со Ковид-19? Ова се прашања за кои вреди да се размислува.
Како Кина стана модел за справување со коронавирусот?
Зачудувачки е дека голем број земји во светот, вклучително и во Европа, го следат моделот на Кина при справувањето со Ковид-19. Рестриктивните мерки вклучуваат целосно затворање на границите, полициски часови, контроли, државно надгледување и сериозни рестрикции на човековите права. Ова особено знаејќи ја состојбата со човековите права во Кина генерално и во услови на нормалност. Интересно е дека Кина e земја потписничка на Пактот за граѓански и политички права (1966, 1976), но тој не е ратификуван. Пактот овозможува овие рестрикции да бидат согласно одредени критериуми и да овозможат минимум степен на контрола преку органите на Обединетите нации.
Посебно интересно е кога сево ова ќе се стави во регионален, но истовремено и во историски контекст. Ова пред се се однесува на оние пост-комунистички земји во регионот, сега т.н. либерални демократии и некои од нив и земји членки на ЕУ, кои прибегнаа кон прогласување полициски часови при наводното справување со Ковид-19. Се разбира, со исклучок на Унгарија, чиј режим е јасно авторитарен, особено по последните случувања каде што унгарскиот парламент му даде широки овластувања на Орбан во наводното справување со Ковид-19, без притоа парламентот да има контрола на овластувањата. Од друга страна, го имаме примерот на Бугарија каде што парламентот прогласи вонредна состојба, исклучувајќи притоа полициски час на целата територија.
Нејасно е како Кина стана модел во справувањето со Ковид-19 на глобално ниво и особено во регионов. Ова најмногу поради фактот што постоењето на Ковид-19 според многубројни извештаи и статии се криеше од светската јавност некое време од појавата, и дополнително што некои разузнавачки извештаи заклучуваат дека Кина не била транспарентна не само во врска со постоењето на вирусот, туку и во поглед на обемот и сериозноста на болеста. Имајќи ги во предвид, големиот број на системски проблеми во Кина и повреди на човекови права дури и во нормални услови, почнувајќи од цензура до надгледување односно преслушување, до целосна контрола, прашањето е дали ваков модел на земја треба се следи при справувањето со епидемијата, особено ако некоја земја се декларира како либерална, односно се стреми кон влез во ЕУ во случајот конкретно со Македонија.
Истовремено, прашањата кои евентуално ќе се разгледуваат во пост-ефектите од пандемијата се: каква е улогата на Светската здравствена организација (СЗО) во глобалната превенција на пандемијата на вирусот? И дали СЗО на некој начин придонесе во промоцијата на Кина како модел за справување со вирусот?
Но, едно е јасно, а тоа е дека Ковид-19 геополитички и геостратешки претставува „game changer“ (ја менува играта). Сепак, она што, на пример, не е јасно, е зошто германскиот модел не служи како добра практика за справување со Ковид-19? Не само што бројките во Германија покажуваат многу низок степен на смртност, но рестрикциите на човековите права се сосем разумни и рационални во однос на она кон што голем дел од државите прибегнаа како мерки за справување со Ковид-19.
Вонредна состојба со почитување на човековите права
Прогласувањето вонредна состојба им дава можност на државите во одредени услови и под одредени стриктно пропишани критериуми да ги ограничат човековите права во услови на закана за националната безбедност или јавното здравје. Меѓународната и регионалната правна рамка според која може да се прогласи вонредна состојба е содржана во Пактот за граѓански и политички права од 1966 (1976) и Европската конвенција за човекови права. Членот 4 и воедно членот 15 говорат според кои услови и правни критериуми може да се прогласи вонредна состојба. Условите за прогласување вонредна состојба се: таа да биде јавно прогласена, да постои легитимна цел за нејзиното воведување, целта да е неопходна и пропорционална на ситуацијата и вонредната состојба да е не е дискриминирачка. Условите според кои може да се прогласи вонредна состојба дополнително се објаснети и елаборирани во Коментарот 29 на Комитетот за човекови права. Најважниот предуслов е дека прогласувањето вонредна состојба е времена мерка, и тоа е дообјаснето во самиот Коментар.
Канцеларијата на Високиот комесар за човекови права при Обединетите нации, пред неколку недели објави изјава на голем број експерти и специјални процедури на ОН, дека државите во спречувањето на Ковид-19, не смеат во ниту една мера прогласувањето вонредна состојба да го користат за потиснување на човековите права.
Од друга страна, пак, некои права не можат во ниту еден случај да бидат дерогирани, и тоа се забраната за тортура, правото на живот и забраната од ропство. Ограничени може да бидат правото на движење, правото на собирање и правото на јавно практикување религија, но според критериумите посочени погоре.
Прогласувањето вонредна состојба не значи автоматски укинување на правото, иако според Агамбен (Agamben), тоа претставува ситуација на бесправност, но прашање е до која мера владеењето на правото се ограничува и кои се контролните механизми за таквите ограничувања. Проблемот е во тоа што значително се прошируваат надлежностите на суверенот/извршната власт, вклучително полицијата и армијата и без контрола тие многу лесно може да се злоупотребат.
Дискриминација на најстарите и власт без контрола
Македонија спаѓа во групата држави во кои се преземени ригорозни ограничувања на човековите права преку неколку збирови мерки: неколку вида полициски час во зависност од возраста, употреба на дронови за контрола дали полицискиот час се спроведува, колективен карантин за сопствените државјани и мерката од која Владата во последен момент се откажа – потпишување изјава доколку некој излезе од земјата дека нема да се врати во рок од три месеци.
Овде ќе се осврнеме на два аспекти. Едниот е процедурален – принципот на поделба на власта и оттука контрола на ограничувањата од законодавниот дом и правосудството, и вториот – начелото на недискриминација како основен предуслов за воведување ограничувања на човековите права.
Најпрво за принципот на поделба на власта и особено важноста од постоење функционален парламент и легитимно избрана влада за спроведување вакви ограничувања и суспензии на човековите права. Македонија е во политичка криза речиси повеќе од една деценија, и ваквата политичка криза се одразува не само на владеењето на правото, туку и во целосна нефункционалност на системот.
Од почетокот на годината во Македонија имаме техничка влада, чија основна цел е спроведување предвремени избори. Оваа преодна влада не е избрана на демократски и фер избори туку е изгласана од Собранието, откако мандатот за составување претседателот Пендаровски му го даде на техничкиот премиер, кој претходно беше министер за внатрешни работи во Владата во оставка. На 11 февруари, Собранието се распушти согласно изјавите на спикерот Џафери.
Во еден наврат, пред да прогласи вонредна состојба, претседателот Пендаровски рече дека нема потреба од прогласување вонредна состојба, за потоа да се премисли и сепак да го стори тоа. Одредбата 125 од Уставот која го уредува прогласувањето вонредна состојба вели дека тоа го прави Собранието, а доколку тоа не може да се состане Претседателот на Републиката, при што, веднаш штом Собранието ќе се состане, треба да ја потврди одлуката за вонредна состојба. Проблемот е што Собранието во истиот овој состав одбива да се состане и да ја потврди одлуката за вонредна состојба, а прашање е кога ќе може тоа да се направи воопшто, затоа што вонредните парламентарни избори се одложени.
Понатаму, членот 126 од Уставот и дава можност на Владата да носи уредби со законска сила. Тоа значи дека надлежностите на Владата во голема мера се прошируваат без притоа да има контролен механизам. Знаејќи ја ситуацијата во правосудството и неможноста на Собранието првично да утврди вонредна состојба, прашање е дали техничката влада може да презема вакви ограничувања и кој ќе мониторира дали и колку таа ги надминува своите мошне проширени надлежности?
Во поглед на полицискиот час за лицата постари од 67 години и разликата во третманот со останатите граѓани, ова ограничување е дискриминирачко и е повреда на начелата утвредени согласно Пактот за граѓански и политички права и Европската конвенција за човековите права, споменати погоре, кои јасно утврдуваат дека ограничувањата не смеат да бидат дискриминирачки. Овие мерки кон постарите лица од 67 години не се само дискриминирачки, туку ќе доведат и до други појави кои техничката влада нема да може да ги регулира: метежи и собирања по банки, маркети, до психосоцијални феномени како пораст на депресии и други ментални појави кои мошне негативно може да се одразат на оваа група граѓани.
Во таа насока, како заклучок, неминовно е прашањето дали техничката влада може да презема вакви сериозни ограничувања и каква е контролата врз неа, во услови на нефункционално правосудство од една страна, и од друга, кога парламентот е целосно распуштен и е во неможност и нема волја во ваков состав да ја утврди вонредната состојба.
Јана Лозановска
*Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ОВДЕ.