Бранко Прља
Во време кога вештачката интелигенција (ВИ) ги поместува границите на можното, американската Канцеларија за авторски права зазема цврст став: човечката креативност останува во срцето на авторското право. Вториот дел од долгоочекуваниот извештај за авторските права и вештачката интелигенција, објавен на 29 јануари 2025 година, содржи значајни заклучоци кои ќе влијаат врз иднината на креативните индустрии.
„Нашите заклучоци се темелат на централната улога на човечката креативност во авторското право“, истакна Шира Перлмутер, директорка на Канцеларијата за авторски права на САД. Оваа изјава не е само декларативна – таа е резултат на повеќе од една година интензивно истражување, во кое биле разгледани над 10.000 коментари од засегнати страни, вклучително уметници, писатели, технолошки компании, правни експерти и организации за заштита на авторски права.
Извештајот доаѓа во клучен момент. Со експлозивниот развој на генеративната вештачка интелигенција, креативните индустрии се соочуваат со фундаментални прашања за природата на авторството. Дали расказ напишан од ВИ заслужува иста заштита како расказ напишан од човек? Може ли некој уметник да има авторско право на слика создадена преку промпт (наредба) во систем за генерирање слики? Овие прашања не се само теоретски – тие имаат директни импликации за егзистенцијата на милиони креативни професионалци ширум светот.
Особено значајно е што извештајот доаѓа во време кога светот се соочува со поплава од ВИ-генерирани содржини кои ги заситуваат социјалните медиуми, дигиталните платформи и традиционалните медиуми.
Оваа ситуација создава ургентна потреба од јасни правни насоки кои ќе помогнат во разграничувањето помеѓу заштитени креативни дела и автоматски генерирани содржини.
Каде завршува машината, а каде започнува човекот… Или обратно?
Одговорот на Канцеларијата за авторски права е нијансиран, но јасен. Самото користење на ВИ како алатка не ја поништува можноста за авторска заштита. Меѓутоа, за да се квалификува за заштита, делото мора да содржи значителен човечки креативен придонес. Едноставното внесување на „промптови“ или инструкции во ВИ систем најчесто не е доволно.
„Проширувањето на заштитата на материјали чии експресивни елементи се одредени од машина би ги поткопало, наместо да ги унапреди, уставните цели на авторското право“, објасни Перлмутер. Оваа изјава го отсликува суштинскиот баланс што Канцеларијата се обидува да го постигне – поттикнување на иновацијата без да се девалвира човечката креативност.
Меѓународна перспектива и различни пристапи
Интересно е што различни земји заземаат различни ставови по ова прашање. Додека САД инсистира на значително човечко учество, некои азиски земји како Јапонија и Јужна Кореја покажуваат поголема флексибилност во признавањето на авторски права врз содржини создадени со помош на ВИ. Кина, од друга страна, зазема став сличен на американскиот – само човечки создадените дела можат да добијат авторска заштита.
Европската Унија сè уште нема единствен став, што создава интересна динамика на глобално ниво. Оваа разновидност во пристапите ги отсликува комплексноста на прашањето и различните културни и правни традиции во однос на креативноста и иновацијата.
За уметниците, писателите и креативните професионалци, извештајот носи истовремено и охрабрување и предизвици. Од една страна, тој јасно ја потврдува вредноста на човечката креативност во дигиталната ера. Од друга страна, поставува прашања за тоа како најдобро да се искористи ВИ како креативна алатка без да се загрози авторската заштита.
Некои експерти предлагаат воведување на нови „sui generis“ („по своја природа“ или „уникатни“) права за содржини создадени со ВИ. Оваа нова категорија би се развила како одделна од традиционалното авторско право, но мнозинството правни експерти се спротивставуваат на оваа идеја. Тие стравуваат дека таквиот пристап би можел да создаде паралелен систем на заштита кој би ја намалил вредноста на традиционалното човечко творештво.
Предизвици во практиката
Еден од најголемите предизвици е прашањето на „хибридни“ дела – оние кои комбинираат човечка креативност со ВИ-генерирани елементи. Извештајот признава дека користењето на ВИ како дел од поширок креативен процес не ја исклучува можноста за авторска заштита. Меѓутоа, човечкиот придонес мора да биде значителен и јасно препознатлив.
Ова создава интересни сценарија во практика. На пример, уметник кој користи ВИ за генерирање на почетни скици, но потоа значително ги модифицира и дополнува, веројатно би можел да добие авторска заштита за финалното дело. Од друга страна, писател кој само минимално уредува текст генериран од ВИ најверојатно не би се квалификувал за заштита.
Дополнителен предизвик претставува и утврдувањето на границата помеѓу „значителна“ и „минимална“ модификација. Дали додавањето на уникатни визуелни елементи врз ВИ-генерирана основа е доволно? Колку редактирање на ВИ-генериран текст е потребно за да се смета за оригинално дело? Овие прашања веројатно ќе мора да се решаваат од случај до случај, што создава дополнителна несигурност за креативните професионалци.
Експертите предупредуваат дека оваа несигурност би можела да доведе до самоцензура кај креативците, кои би можеле да се воздржуваат од експериментирање со ВИ од страв дека нивните дела нема да добијат правна заштита.
Ова би можело да го забави развојот на нови креативни форми кои би можеле да произлезат од продуктивната соработка помеѓу човечката креативност и вештачката интелигенција.
Извештајот на Канцеларијата за авторски права не е последниот збор во оваа дебата – напротив, тој е само почеток на поширока дискусија за тоа како правниот систем треба да се адаптира на ерата на вештачката интелигенција. Се очекува третиот дел од извештајот да се фокусира на уште едно критично прашање: користењето на материјали заштитени со авторски права за тренирање на ВИ модели.
Додека технологијата продолжува да напредува со вртоглава брзина, принципите утврдени во овој извештај веројатно ќе служат како значаен ориентир за судовите, креативните индустрии и технолошките компании. Клучната порака е јасна: иако вештачката интелигенција може да биде моќна алатка за креативно изразување, човечката креативност останува во срцето на системот на авторски права.
Импликации за ЕУ и Македонија
Иако овој извештај доаѓа од САД, неговото влијание ќе се почувствува и во Европа, вклучително и во Македонија. Во Европската Унија минатата година во сила влезе регулатива за вештачка интелигенција преку ЕU AI Act, кој се очекува да влезе во практична употреба во текот на 2025 година. Иако овој акт примарно се фокусира на безбедноста и етичката употреба на ВИ, прашањата за авторски права остануваат клучна тема во европските дебати.
Европските законодавци веќе изразија загриженост за потенцијалното влијание на ВИ врз креативните индустрии на континентот. Постојат иницијативи за воспоставување на дополнителни механизми за заштита на европските креативци, вклучително и можноста за создавање на посебен правен режим за ВИ-генерирани содржини. Меѓутоа, американскиот извештај би можел да влијае врз овие дискусии, особено имајќи го предвид значајното влијание на американската правна практика во областа на интелектуалната сопственост.
За Македонија, како земја-кандидат за членство во ЕУ, ова има двојно значење. Од една страна, македонските креативни индустрии ќе мора да ги следат европските стандарди во оваа област како дел од процесот на евроинтеграции. Од друга страна, земјата има уникатна можност да го искористи овој период на правна транзиција за да воспостави современа регулаторна рамка која ќе ги балансира потребите на локалната креативна индустрија со глобалните технолошки трендови.
Особено значајно за македонските уметници, писатели и креативци е што принципите утврдени во американскиот извештај веројатно ќе влијаат врз формирањето на европските и локалните политики. Ова значи дека и тие ќе мора внимателно да размислат за начинот на кој ја користат ВИ во својата работа, осигурувајќи се дека нивниот креативен придонес е доволно значаен за да се квалификува за авторска заштита.
Оваа позиција можеби изгледа конзервативна за некои, но таа рефлектира внимателно балансирање помеѓу потребата да се поттикне иновацијата и императивот да се заштити вредноста на човечката креативност. Како што забележува еден од коментаторите во процесот на консултации, „ВИ може да биде брилијантен асистент, но не може да го замени уникатниот човечки креативен импулс“.
За креативните професионалци, пораката е охрабрувачка: иако технологијата може да го трансформира начинот на кој создаваме, вредноста на автентичното човечко творештво останува непроменета. Предизвикот сега е да се најде начин да се искористи потенцијалот на ВИ, истовремено задржувајќи го она што нѐ прави единствени – нашата креативност.
*Бранко Прља е член на ДПМ (Друштво на писатели на Македонија) и на ЗНМ (Здружение на новинарите на Македонија). Дипломирал на Факултетот за арт и дизајн при Европскиот универзитет. Како писател има објавено повеќе од 15 дела, а пишува и под псевдонимот Берт Стајн. Основач е на порталот arno.mk, како и на групите „Дај, не фрлај“ и „Не фрлај, не загадувај“ преку кои работи на ширењето на свеста за рециклирањето, реупотребата и намалената употреба со цел зачувување на околината.
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
***Мислењата изнесени во рубриката „Став“ се на авторите и ненужно ги рефлектираат позициите и уредувачката политика на Радио МОФ.
