[Став] Муралите и денес отвораат воени рани и ги продлабочуваат поделбите во БиХ

Кога веќе спомениците во Босна и Херцеговина, а на прстите од едната рака можат да се избројат оние заедничките, посветени на сите жртви без разлика на националната и/или верската припадност, ја обележуваат територијата и претставуваат три гледни точки на блиското минато – бошњачката, хрватската и српската – барем муралите не би требало да бидат такви. За жал, такви се – особено оние посветени на Младиќ и Праљак.

„Некој го црта Даворин Поповиќ, а некој Ратко Младиќ“, неодамна констатираше босанскохерцеговскиот актер Албан Укај во интервју за „Ал Џезира Балканс“. Одговарајќи на прашањето за соочувањето со минатото, тој зборуваше за тоа како денес (и) во Босна и Херцеговина се поставуваат спомен-плочи на воени злосторници и се цртаат мурали за нив и констатираше дека на сцената постои „состојба на некаков умствен апартхејд, односно постојано се живее во неизвесност дека утре некој може да почне да пука“ што, според него, е „полошо од војна“.

„Ако не зборуваме за жртвите и злосторствата, а не зборувавме за нив онака како што треба, тие ќе се повторат“, рече Укај. „Тоа ни се случува сега, па повторно имаме воена реторика, која ми кажува дека со генерации не сме биле доволно гласни и дека не сме зборувале доволно за злосторствата на сите страни“.

Судејќи по бројните мурали во Босна и Херцеговина, односно во ентитетот Република Српска, кои се посветени на Младиќ – кој е правосилно осуден на доживотен затвор во Хаг за геноцидот во Сребреница, прогони на Бошњаците и Хрватите, тероризирање на граѓаните на Сараево и земање припадници на УНПРОФОР како заложници – очигледно е дека тоа не се зборувало доволно јасно и гласно, ниту пак имало соочување со минатото. Има неколку градови и општини во Босна и Херцеговина каде е оддадена почест на муралот – Градишка, Фоча, Калиновик, Невесиње, Гацко… Во ниту едно од овие места не гледаат што е спорно во тоа што на муралот доминира ликот на Младиќ, главно како отпоздравува во воена униформа и со соодветна порака, најчесто порака за благодарност упатена до неговата мајка.

Градската управа на Градишка смета дека нема никаква врска со муралот што е исцртан на една станбена згради, бидејќи одобрението го дале сопствениците на становите, без обврска да побараат согласност од градот. Од друга страна, градските власти немаат ни можност да побараат да се отстрани муралот. Ниту, пак, постои таква иницијатива, соопшти Балканската истражувачка мрежа на Босна и Херцеговина (БИРН БиХ). Ниту во Калиновик, седиштето на општината во која е роден Младиќ (селото Божановиќи, каде што е роден, има улица во негова чест), не се надлежни за муралот, бидејќи не е на нивниот имот ниту дале дозвола за него, па немаат потреба, причина или обврска да го отстранат.

Новинарки од Радио Слободна Европа контактирале и со други градоначалници на општини на чија територија се наоѓаат спорните мурали, но им било кажано дека не добиле официјален став, што значи дека чекаат одлука „одозгора“ (без разлика што се подразбира под тој поим – Канцеларија на високиот претставник, државна или ентитетска власт) и дека ликот на Младиќ останува на ѕидот.

Високиот претставник: Неприфатливо величање на воените злосторници

Иницијативата за отстранување на муралите на Младиќ, како и други содржини во кои се величаат осудени воени злосторници, беше покрената непосредно пред заминувањето од Босна и Херцеговина на Валентин Инцко, тогашниот висок претставник на меѓународната заедница. Тоа се совпадна со неговото наметнување измени на Кривичниот законик со кои се санкционира негирањето на геноцидот или одобрувањето и оправдувањето на воените злосторства.

„Ситуацијата е толку бизарна што можеме да направиме „туристичка“ карта на градови во Босна и Херцеговина со најпопуларните мурали на воени злосторници“, напиша Инцко во писмото до босанската јавност. „Голем број големи и мали улици и плоштади во Република Српска се именувани по осудени воени злосторници, но и по луѓе кои успеале да побегнат од раката на правдата“.

Тој предупреди и дека во ентитетот Република Српска „сведоци сме на почитување и величање архитекти на злосторства, осудени воени злосторници, негирање на геноцидот во Сребреница, релативизирање на историските факти“, истакнувајќи дека „тоа се случува секој ден сè повеќе и повеќе“. „Величањето на воените злосторници е неприфатливо во цивилизираниот свет и тоа мора да има последици“, напиша Инцко, повикувајќи на отстранување на муралите. Никој не го послуша. Или речиси никој.

Муралот што најмногу го згрози Инцко е оној во Фоча, град каде што беа извршени бројни злосторства против бошњачките цивили во првата половина на 90-тите години од 20 век, а населението беше протерано. Ликот на Младиќ беше на српската тробојка долга 25 метри, но претставниците на здруженијата на бошњачките повратници потврдија дека муралот бил пребоен преку ноќ. Меѓутоа, остана муралот посветен на Дража Михаиловиќ, четнички водач од Втората светска војна.

„Целта на муралот беше да ги навреди повратниците и да им влее страв“, изјави за БИРН БиХ Мидхета Калопер-Орули, генерален секретар на Здружението на жртви од војната „Фоча 92-95“. Слично истакна Инцко во својата порака до јавноста.

„Ако отстранат еден [мурал], ќе се нацрта друг. Како што може да се отстрани преку ноќ, може и да се нацрта преку ноќ“, одговори Срѓан Станковиќ, претседателот на Организацијата на борци на Република Српска, за кој тие мурали се – „свети“.

„За некого воен злосторник, за некого не“

„Слободан Праљак не е воен злосторник. Со презир ја отфрлам вашата пресуда“, беа последните зборови на поранешниот командант на Генералштабот на Хрватскиот совет за одбрана пред да испие отров во судницата во Хаг и да се самоубие на последниот ден од ноември 2017 година. Заедно со уште пет други воени и политички водачи на босанскохерцеговските Хрвати односно на самопрогласената Хрватска Република Херцег-Босна, Праљак претходно беше осуден на 20 години затвор за злосторства извршени во првата половина на 90-тите години од минатиот век. Токму овие зборови на Праљак стојат на муралите во негова чест насликани низ цела Херцеговина – во Мостар, Чапљина, Широки Бријег, Читлук…

„За некои тој е воен злосторник, за други не“, изјави еден жител на Чапљина за новинарите на „Ал Џезира Балканс“. „Мислам дека луѓето кои ги интересира тоа се занимаваат со непотребни работи. Подобро е да се работи нешто отколку да се гледаат мурали“, додаде друг.

Покрената е иницијатива и за отстранување на муралот на Праљак во Чапљина, но без реакција од кантонските и градските власти. И додека кантонскиот претставник на СДП Исмет Лулиќ предупредува дека со поставувањето на муралот „се негира пресудата на судот и се крши Кривичниот закон на Босна и Херцеговина“ и најавува пријава против градоначалникот, и градскиот совет на Чапљина смета дека овој проблем треба да се реши.

„Бесмислено е да се занимаваме со цртање мурал на кој било човек, а да не се занимаваме со проблемот на обичниот народ кој треба да живее овде“, рече градскиот советник Перо Превишиќ, поранешен соборец на Праљак.

Со горенаведените измени на Кривичниот закон на Босна и Херцеговина, наметнати од високиот претставник Инцко, секој „кој јавно го одобрува, одрекува, грубо го намалува или се обидува да го оправда злосторството геноцид, злосторство против човештвото или воено злосторство […] ќе се казни со затвор од шест месеци до пет години“.

Затворска казна од најмалку една година за секој што ќе стори такви казниви дела со „дистрибуирање или обезбедување пристап на јавноста до летоци, слики или други материјали“.

„Кој ќе додели признание, награда, споменица, какво било потсетување или каква било привилегија или слично на лице осудено со правосилна пресуда за геноцид, злосторство против човештвото или воено злосторство, или именува јавен објект како улица, плоштад, парк, мост, институција, установа, општина или град, населба и населено место, или слично, или регистрира назив по или според лице осудено со правосилна пресуда за геноцид, злосторство против човештвото или воено злосторство, или на кој било начин велича лице осудено за геноцид, кривично дело против човештвото или воено злосторство, ќе се казни со казна затвор од најмалку три години“, се наведува во законските измени.

Поубавата страна на приказната за сликање на ѕидови

Јасно, членовите на српската заедница не цртаат само мурали на Ратко Младиќ, ниту се оптоварени со теми и луѓе од минатата војна, туку му оддале почит и на великанот на светската кошарка, тренерот Душан Ивковиќ, најдобриот босанскохерцеговски боксер на сите времиња, Маријан Бенеш, трагично загинатиот кошаркарски ас Коби Брајант (во истата Градишка каде што се наоѓа муралот на Младиќ), но и на здравствените работници, на пример, кои носеа тежок товар за време на пандемијата.

Посебно интересна приказна доаѓа од Добој, каде Дени Божиќ, уметник кој практикува улична уметност, насликал повеќе од 100 мурали на фасадите на станбени згради и куќи по поплавите во 2014 година. Освен изумителот и иноваторот и еден од најголемите светски научници Никола Тесла, на ѕидовите на Добој се најдоа и писателите Иво Андриќ и Бранко Ќопиќ, тенискиот шампион Новак Ѓоковиќ, поетот и кантавтор Ѓорѓе Балашевиќ, актерите Милена Дравиќ, Драган Николиќ, Љубиша Самарџиќ, Велимир Бата Живојиновиќ, Небојша Глоговац и други. Младите активисти од District Team и EsGerila во Брчко, исто така, оддадоа почит на познати актери, давајќи им на граѓаните мурали на кои се претставени великаните на југословенската актерска сцена – Павле Вуисиќ, Мустафа Надаревиќ и Борис Дворник.

Во друг дел од Босна и Херцеговина, во ентитетот на Федерацијата БиХ, великанот на светската книжевност Иво Андриќ доби мурал во неговиот роден Травник, а неговиот лик се наоѓа, заедно со други големи имиња на босанската литература (Бранко Ќопиќ, Скендер Куленовиќ, Меша Селимовиќ, Исак Самоковлија, Мак Диздар, Родољуб Чолаковиќ и Веселин Маслеша), на едно од најпознатите шеталишта во Сараево. И Дејвид Боуви доби мурал во Сараево, за кој се вели дека е најголемиот во светот посветен на овој музичар, исто како и споменатиот Даворин Поповиќ, но и поранешните и сегашните фудбалери – Ивица Осим, Асим Ферхатовиќ, Јосип Каталински, Един Џеко… И луѓето во движење оставија свој белег на современа Босна и Херцеговина, а бидејќи мигрантската криза не заврши за време на пандемијата, уличните уметници им оддадоа почит во привремениот прифатен центар во Блажуј кај Сараево.

Наброените, а всушност само мал број од избраните примери, во суштина укажува како без сомнение може подобро, поимагинативно, поблагородно, помудро да се избере мотив, момент или личност што ќе се најде на мурал и на тој начин да се испрати порака до оние кои поминуваат покрај нив. Со самиот избор можат да сведочат за нечие сеќавање, идентитет, традиција, историја и да носат порака од минатото до сегашноста, но и до иднината. Навистина, како трајно или релативно трајно сведоштво, тие можат многу да кажат за актуелниот момент во одредено општество, но и за вредностите кои членовите на заедницата ги застапувале во тоа време и за ставовите што ги промовирале.

Освен што се моќно средство за комуникација, тие можат да бидат и предмет на манипулации, па и пропаганда, подигање тензии и продлабочување на недоразбирањата, што е многу забележливо во случајот со Босна и Херцеговина. Кога веќе спомениците и спомен-обележјата во Босна и Херцеговина, а на прстите од едната рака можат да се избројат оние заедничките, посветени на сите жртви без разлика на националната и/или верската припадност, ја обележуваат територијата и претставуваат три гледни точки на блиското минато, три истории и три сеќавања – бошњачко, хрватско и српско – барем муралите не би требало да бидат такви.