Пишува: Денис Колунџија
Доколку денес се одржи референдум за влез на Србија во ЕУ, 43 отсто од граѓаните би одговориле со „да“, а 33 отсто би биле против. Четиринаесет години претходно, поддршката за членството на Србија во ЕУ беше над 70 отсто.
Во октомври 2021 година, словачката евангелистичка црква во Бегеч, инаку село во близина на Нови Сад, доби заканувачко писмо во кое локалните Словаци (ги има околу 500 во селото) добиваат рок од два до три месеци да се преселат во соседниот Гложан, каде мнозинство се нивните сонародници.
„Ако си при здрав разум, оди си! Ако не си, те чека пекол како и нашите Срби на Косово! Лајчак е воден од твојата смрдеа од Бегеч“, се вели, меѓу другото, во рачно напишаното писмо.
Некој очигледно ги поврзал точките: Мирослав Лајчак е словачки дипломат, но во 2020 година беше назначен и за посредник на Европската Унија во дијалогот меѓу Белград и Приштина.
Да бидам искрен, Словачка е една од петте членки на ЕУ кои не ја признаа независноста на Косово, а самиот Лајчак, и во тоа секој можеше да се увери и сам, е умерен политичар, па дури и го зборува српскиот јазик сто пати подобро од, да речеме, самопрогласениот претендент на српскиот престол. Сепак, тој доби задача од ЕУ да води, за голем дел од Србите, болен политички дијалог чиј исход долго се очекуваше.
Ставајќи ги на вага неговите позитивни и негативни страни, Лајчак, кога станува збор за авторот на заканувачкото писмо, едноставно немал шанса: тој ја претставува ЕУ, која предводи голем број земји кои одамна испланирале да ѝ го одземат Косово на Србија.
Меѓутоа, покровителството на дијалогот Белград-Приштина не е единствениот „грев“ на ЕУ во очите на српските граѓани – нивната перцепција за политички субјект што дејствува против Србија и против нејзините интереси е надополнета со ставањето на ЕУ на страната на Украина во актуелната војна меѓу таа земја и Русија.
На тој список на „гревови“ има и противтежа, а тоа е списокот на добри дела на ЕУ кон Србија: таа листа, искрено кажано, е импресивна до таа мера што токму поради нив Србија денес, од различни аспекти, ни оддалеку не наликува на онаа од почетокот на 2000-тите години, од кога започнува и почетокот на патот на Србија кон членство во Европската Унија.
Но, исто како и со Лајчак – во одмерувањето на добрите и лошите страни на ЕУ кај граѓаните на Србија, јасно е која од тие страни преовладува.
Кој е, всушност, најголемиот донатор?
Според неодамна објавеното истражување на Министерството за евроинтеграции, доколку денес се одржи референдум за влез на Србија во Европската Унија, 43 отсто од граѓаните би одговориле со „да“, 33 отсто би биле против, додека секој десетти не знае што да одговори.
Четиринаесет години претходно, поддршката за членството на Србија во ЕУ надмина 70 проценти.
Некој овде би укажал на фактот дека во другите земји евроентузијазмот опаѓа пропорционално со времетраењето на самиот пристапен процес, за потоа истиот да избувне, како што беше тоа случај со Хрватска, кога крајот на тој процес станува извесен.
По 18 години од почетокот на пристапниот процес, донекаде е разбирлива и очекувана помалку од половината поддршка на српските граѓани за членство во ЕУ, но тој процент, со оглед на околностите, сè уште е на солидно ниво.
Сепак, „заморот од проширувањето“ е само една од причините. Спротивно на прокламираната про-ЕУ стратешка ориентација на речиси сите српски влади по 5 октомври 2000 година, сегашната перцепција за ЕУ во Србија во голема мера беше поттикната токму од политичарите и партиите на власт, притоа со значајна соработка со медиумите и опозицијата кои им се наклонети.
Овде, барем во последниве десет години, ноторен факт е дека актуелната власт во Србија нема проблем да ѝ наметнува на јавноста, преку ефикасен и подреден механизам на медиуми, теми и приоритети кои ѝ се многу важни, но, и по потреба, да покренува кампања за клевета на некоја несоодветна личност.
Ако владата сака речиси сите граѓани на Србија да ја поддржат европската интеграција, и граѓаните да го знаат износот на донации (преведено на српски: неповратни пари) одобрени од членките на ЕУ на Србија – така и ќе биде. Луѓето би ја чувале таа табела на ѕидот во своите домови, веднаш до сликата на нивниот светец.
Граѓаните не чуваат табела со донации на тоа место, но и редовно покажуваат дека имаат сосема поинаква претстава за тоа кој колку донирал за Србија во последниве две децении.
Според официјалните податоци од крајот на минатата година, Европската Унија ѝ донира на Србија, од почетокот на 2000-тите години – 3,7 милијарди евра, и убедливо е на прво место кога станува збор за донациите за Србија.
Во меѓувреме, таа сума е зголемена – неодамна, претседателот на Србија, Александар Вучиќ и еврокомесарот за соседска политика и проширување, Оливер Вархељи, присуствуваа на потпишувањето на првата транша од инвестицискиот грант за делницата од железничката пруга Белград-Ниш, како дел од финансискиот пакет на Европската Унија за изградба на железничкиот коридор 10 со вкупна вредност од околу 600 милиони евра.
Инаку, ова се случи еден ден по рундата преговори во Брисел меѓу политичките претставници на Србија и Косово, одржана на 27 февруари, каде што стануваше збор за т.н. германско-француски предлог (кој, всушност, е поддржан од сите членки на ЕУ) на патот кон нормализација на односите меѓу Србија и Косово.
Сосема индикативно е дека и по овој чин на великодушност на ЕУ, во доминантно словачкото село Кисач, во непосредна близина на Нови Сад, графитот „Убиј ги Словаците“ се појави двапати; авторот се покажа дека е малолетник, но ништо не се знае за мотивите.
И по оваа дарежлива донација за брзата пруга од Белград до Ниш, ако ги прашате граѓаните кој е најголемиот донатор во Србија, имам основано сомневање дека одговорот ќе биде ист како во последниве години – Русија и Кина.
Вистината е дека тие две земји немаат значајно место во листата на донатори.
Раѓањето на антизападниот наратив
Мас медиумите кои се блиски до властите со години ѝ пласираа на својата публика остра поделба меѓу „добри“ и „лоши“ земји кон Србија; пријателски и оние кои воопшто не се пријателски. Ова доведе не само до уверување на граѓаните дека најмногу донации за Србија доаѓаат од пријателска Русија и Кина – не, не доаѓаат! – туку и до свесното прифаќање како пријателски чин на нешто што никој од нив приватно не би го сметал како такво – не многу поволното задолжување на Србија кај кинеските банки за изградба на инфраструктурни проекти, кои ги изведуваат кинески компании со кинески работници.
Оваа наклонетост, особено кон Русија, не е „од вчера“, туку посериозно беше прифатена во јавноста по бомбардирањето на НАТО на СР Југославија во 1999 година. За граѓаните на поранешна СРЈ тоа беше интервенција спроведена од Американците со помош на земји членки на ЕУ, тогаш во форма на членки на НАТО алијансата. Русија и Кина беа најгласни против бомбардирањето, заедно со другите земји.
Оттогаш тие две земји почнаа да се доживуваат како ретки сојузници на Србија, згора на тоа, и како единствени нејзини вистински пријатели, особено во однос на „Косовското прашање“.
Така се роди антизападниот, анти-НАТО, па дури и анти-ЕУ наративот, пред сè во медиумите. Какво добро и да направија западните земји кон Србија потоа, тие беа однапред осудени на антипатија. Во перцепцијата на српските граѓани, Русија и Кина станаа антитеза на Западот: тие не се антисрпски, не се за независност на Косово, но го штитат суверенитетот на Србија во Советот за безбедност и секогаш можеме да сметаме на нивната помош.
Без разлика на горчливите искуства од 1999 година, Србија по неколку години веќе влезе во процесот на европска интеграција.
ЕУ е тука да дава
Не е далеку од вистината да се каже дека влегувањето во тој процес не беше првенствено поттикнато од желбата Србија прво да се организира според стандардите на членките на ЕУ, па како таква потоа да влезе во семејството на државите. Попречувањето на реформите или нивното максимално забавување на сите полиња резултираше – логично – со забавување на интегративните процеси (бавно отворање на поглавјата), но единствениот виновник за тоа обично би била Европската Унија.
Без разлика што самата Србија изрази желба да влезе во ЕУ и затоа е обврзана да ги почитува правилата што важеа за другите земји со иста цел, српската јавност, благодарение на политичарите и медиумите, изгледа создаде впечаток дека Европа треба да се прилагоди на нас и дека поради неодамнешното минато кон граѓаните на Србија е должна постојано да дава, да не поставува услови ниту постојано да бара нешто. Како екстрадицијата на обвинетите во Хаг, на пример.
Во овој поглед, пристапувањето на Србија во ЕУ имаше најголема поддршка во 2009 година – повеќе од 70% – кога Србија доби безвизен режим со земјите членки на Европската Унија. Иако донациите, странските инвестиции и трговската размена веќе беа на значајно ниво, граѓаните како прва конкретна придобивка ја почувствуваа можноста да патуваат во Виена или Германија без визи: како нешто што, на крајот на краиштата, им припаѓа, а тоа е ЕУ; како еден вид компензација за претрпената болка и неправда.
Оттогаш досега немаше слични придобивки. Кога граѓаните ќе престанат да ја препознаваат ЕУ како адреса од која произлегуваат само предности, туку напротив, кога ќе почнат да имаат и резерви кон оваа цел, за секоја влада која пресметано калкулира за членството во ЕУ, опсесија станува манипулацијата со јавното мислење и со нивните чувства кон ЕУ, со цел одбрана на сопствената неспособност, но и намалување на одговорноста поради непопуларните потези.
Војната во Украина
Од екстрадицијата на хашките обвинети до признавањето на независноста на Косово од страна на голем број членки на ЕУ, политичарите кои сакаа да профитираат од антизападните чувства, без разлика дали беа на власт или во опозиција, можеа да тријат раце.
Медиумите беа тие што ја прифатија обврската да ја потсетат јавноста на сите големи неправди, непринципиелност, пристрасност и целосно отсуство на добри намери на ЕУ кон Србија. Всушност, нивната задача беше да го одржуваат во живот пламенот на антизападниот наратив.
„Ваков наратив со години преовладуваше во најгледаните и најчитаните домашни медиуми“, објаснува Милена Поповиќ, главен и одговорен уредник на порталот „Истиномер“, кој се занимава со разоткривање на дезинформации и „лажни вести“. „Од печатените медиуми на прво место се „Информер“ и „Вечерње новости“, а на првото место исто така се и ТВ Пинк и ТВ Хепи, при што во тој наратив се вклопува и негативното известување за Европската Унија.
„Најчестите тези кои со години можеме да ги видиме во медиумите се дека интеграцијата во ЕУ е измама и средство за уцена, дека членството во ЕУ се одложува на неодредено време, дека критериумите за прием се нејасни/променливи/политички обоени, дека подобрувањето што ќе ги донесе членството во ЕУ е измамата, дека ЕУ го користи можното членство за да уценува за свои интереси“.
Антизападниот наратив, вклучувајќи го и оној против ЕУ, и каде одвреме-навреме се истакнува оној за нејзиниот „неминовен колапс“, се разгоре во медиумите особено по руската инвазија на Украина. Сите добро се сеќаваме како провладините медиуми буквално се израдуваа на своите насловни страници за тоа како земјите од ЕУ ќе се смрзнат без руски гас, а потоа и како продавниците се празни, како луѓето гладуваат итн.
„Од почетокот на војната во Украина, особено се чести манипулативните наративи во кои се тврди дека ЕУ е неспособна, нефункционална, дека е слаба и ќе се распадне и дека го прави само она што ѝ одговара на Америка“, вели Поповиќ.
Градење „култ на личноста“
Друго прашање е како власта во Србија се вклопува во негативното известување на провладините медиуми за ЕУ, кои и покрај недвосмислениот став на ЕУ за исходот од дијалогот меѓу Белград и Приштина, упорно нагласуваат дека целта им е членство во ЕУ.
Овде доаѓаме до една парадоксална ситуација – медиумите, кои се познати по своите помпезни и често измислени најави против ЕУ, сега жестоко напаѓаат поединци и партии, главно од десницата, кои се против решението предложено од самата ЕУ, но од истата причина сè повеќе се против идејата Србија да стане дел од Унијата.
„Во контекст на војната во Украина, имавме извештаи дека ЕУ е енергетски зависна од Русија, немоќна да се бори против економската и енергетската криза предизвикана од војната во Украина, дека е зависна од американската помош. Во медиумските извештаи за тоа дека ЕУ е „лицемерна“, дека е насочена против Србија и врши притисок врз Србија, во повеќето случаи има силен, решителен лидер кој е подготвен да им се спротивстави на тие притисоци и да ја спаси Србија“.
Милена Поповиќ смета дека зад ширењето на антизападните чувства и поткопувањето на ЕУ не стојат поединечни и единствени ентитети, туку дека „тоа е цел еден механизам кој има за цел да го претстави целиот Запад како непријателски, а потоа да ја воспостави тезата за идеален лидер“.
Тој механизам го сочинуваат медиумите и политичарите од власта и од опозицијата. Сепак, најгласни и највидливи во ширењето на ваквите пораки се разните ‘аналитичари и експерти’, кои не бегаат од изнесување очигледни дезинформации, манипулации, неосновани тврдења, теории на заговор и слично на телевизија со национална фреквенција.
Предводник во планирањето на ваква содржина е, на пример, емисијата „Актуелности“ на телевизија Хепи, која се емитува секоја вечер по централното информативно шоу, а е посветена на војната во Украина. Во таа емисија, на пример, можевме да слушнеме дека „Европската Унија ископа дупка во која требаше да падне Русија, а всушност во неа паднаа земјите од Европската Унија“, дека ЕУ се бори против Русија со хитлеровите методи, „дека во ЕУ е забранета слободната мисла“ и слично“.
Активностите на самата Европска Унија кон Србија, начинот на комуникација, па дури и оние кои ја застапуваат нејзината политика кон Србија, се далеку од идеални и секако дека сносат одредена одговорност за перцепцијата што ја имаат граѓаните на Србија за неа. Сепак, најголемата одговорност за лошиот имиџ на ЕУ во јавното мислење ја имаат медиумите и политичките актери.
И така, ова резултира со негативно расположение во јавното мислење на Србија кон ЕУ, но тоа би било важно само доколку Србија уште утре организира референдум за членство. Конкретните последици од ваквото негативно расположение засега ги чувствуваат само Словаците од Војводина.
Рацете понастрана од нив!
*Денис Колунџија е новинар и заменик главен и одговорен уредник на порталот „Цензоловка“. Пишува за „Војводински истражувачко-аналитички центар“ (VOICE) и за порталот „Американски избори“. Живее во Нови Сад.
**Текстот е објавен како дел од иницијативата „Приказни од регионот“ која ја спроведуваат Рес публика и ИКС, во соработка со партнерите од Косово (Sbunker), Србија (Autonomija), Босна и Херцеговина (Анализирај.ба), Албанија (Exit News), и Црна Гора (PCNEN), во рамки на проектот „Користи факти“ кој се реализира од ИКС, со поддршка на Британската амбасада во Скопје. Оригиналната објава може да ја погледнете на следниов ЛИНК.
