[Став] Пожарите како опомена

Пожарите кои непрекинато беснееја ова лето, не само што опустошија големи површини од шумите во Македонија, туку, исто така, ги зголемија сомнежите околу можноста тие да се подметнувани, со што се наметнува темата за преземање на решителни чекори за мерки кои истовремено, би помогнале за заштита на животната средина и за спречување на ваквата злоупотреба.

Уште едно лето помина каде пожарите долго време беа главна тема, а потоа како и вообичаено се забораваат сѐ до идната година и новите пожари. Оваа година медиумските написи споменуваа алармантни бројки со регистрирани над 3000 пожари во првите 8 месеци од годината – во превод тоа значи дека пожарите имаат зафатено дури и повеќе од пет, односно шест проценти од територијата на Македонија.

Ваквата ситуција често пати значеше и потреба за искористување на целосната опрема и човечки ресурси, со што покрај локалните противпожарни екипи се исцрпуваа и максималните национални капацитети за справување со пожарите, поради што земјата неколку пати бараше странска помош вклучувајќи го и ЕУ механизмот за цивилна заштита за гаснење на пожарите.

По гаснењето на пожарите, дел од противпожарните екипи, дел од дождот, јагленисаните остатоци остануваат да сведочат за оваа катастрофа, а во јавноста сѐ повеќе се алудира на тоа дека дел од нив се подметнати. Дури и денес, ако поминете крај некои од подрачјата кои највеќе беа опфатени со пожари, како пожарот на Галичица, ќе забележите изгорени дрвја и уништена шума.

Пожарите не само што зафатија огромни површини шуми ова лето, вклучувајќи и заштитени подрачја во Националните паркови, туку несомнено ги нарушија и локалните екосистеми, загрозувајќи ја биолошката разновидност. Ваквата ситуација нагласува потреба за сеопфатни стратегии за управување со пожари и нивна превенција во иднина.

Сомнежи за подметнати пожари

Преку широката и брза распространетост на пожарите, во услови каде изостануваат доволно објаснувања за нивното природно настанување, со право се јавува загриженоста за вмешаност на индивидуалци и групи. Причините за вакви подметнувања на пожарите се поврзуваат и со искористувањето на изгореното дрво кое подоцна би се пласирало на пазарот.

Ваквите сомнежи резултираат со сѐ повеќе повици за регулирање на пазарот за огревно дрво и за заштита на шумите во Македонија од понатамошна експлоатација. Истите не се само реакција на актуелната ситуација, туку и дел од поширока загриженост за одржливото управување со природните ресурси и здравјето на екосистемите, но и за сузбивање на криминалот и корупцијата.

Овие сомнежи се дополнително поттикнати од недостиг на јасни резултати од истрагите за причините за пожарите, а недоволниот капацитет за спроведување на законите и контролирање на теренот само го влошуваат овој проблем. Како последица, пожарите не само што нанесуваат огромни штети врз животната средина и заедниците, туку и создаваат чувство на недоверба кон институциите и способноста на државата да ја заштити својата природна средина.

Само една пресуда за една деценија!

Иако веќе постои закон кој го опфаќа предизвикувањето на шумски пожар од големи размери, во последнава деценија донесена е само една таква пресуда, со што се доведува во прашање спроведувањето на законот.

Напоредно со тоа, и покрај бројните пожари изминативе три години, во периодот помеѓу 2022 и април април 2024 година, никој не бил осуден за кривичното дело „предизвикување шумски пожар“, а не постоењето на регистар на шуми само го отежнува докажувањето на потеклото на пожарите. Од пресудите за предизвикување општа опасност пак, само дел од нив се однесувале на шумски пожари, со што се укажува на потребата од нов Кривичен законик, кој ќе ги прецизира законските одредби поврзани со шумските пожари и ќе воведе построги казни за сторителите.

Сепак, само во месец август оваа година, напоредно со големиот број нови жаришта, веќе се отворени неколку истраги за предизвикување на пожар, а постојат сомнежи дека и други од новонастанатите пожари всушност биле подметнати.

Но во секој случај, изгледа дека сегашната законска регулатива не е доволна, и дека заедно со неказнивоста, постои недостаток од регулирање на вистинските причини за пожарите. Овој недостаток укажува на потребата за сеопфатен преглед на законските рамки, со цел да се идентификуваат и исправат слабостите во сегашниот систем. Па така, се наметнува темата за преземање на нови решителни чекори и за итната потреба од законски реформи кои дополнително би ги регулирале ваквите прашања.

Неефективност на сегашните законски решенија

Се чини дека мерките кои беа преземани ова лето како забраните за движење во шумите кои требаше да резултираат со заштита од пожари, исто така не беа ефективни, поради очигледната ситуација која ја имавме со пожарите, но и поради сомнежите за предизвикувачи на пожари и на други начини, некои и непознати до сега како на пример преку огнени балони.

Често пати терените каде што се случува потпалувањето на пожарите не се под контрола и надзор, а тоа придонесува за потешкотии при проноѓањето на сторителите. Токму затоа, покрај зголемување на казните, државата истовремено  треба да ја зголеми контролата и да понуди и стимулативни награди за поединци кои пријавуваат и активно учествуваат во зачувување на шумите и превенција од пожари. Со тоа би им се олеснило и на екипите кои треба да ги идентификуваат потпалувачите, за што ова лето беа ангажирани и дронови.

Во некои ситуации токму рестрикцијата на човечки пристап во шумите може да ја ограничи раната детекција на пожарите. Планинарите, камперите и други посетители се најчесто тие кои први ги забележуваат пожарите и истите ги пријавуваат на надлежните за соодветна реакција пред нивно проширување. Преиспитувањето на забраната на движење во шумите како главна мерка на која би се повикувале, и размислувањето за стимулативни награди за пријавување на потпалувачите би можело да доведе до позитивен ефект.

Построги законски формулации

За конкретните законски реформи во однос на регулирањето на пазарот за огревно дрво, може да се ориентираме на позитивни примери од земји кои веќе имале слични проблеми со пожарите. Имено, медиумите периодов често го цитираа примерот на Шпанија, како земја која пред 15 години ја има забрането сечата на изгорено дрво што резултирало со 80% намалување на пожарите.

Напоредно, и кај нас потребна е широка јавна и институционална поддршка за носење на слични законски измени со кои би се забранила сечата на изгореното дрво на одреден, подолгорочен временски период, или целосно – продажбата на изгореното дрво на приватни субјекти, осигурувајќи го управувањето на државата со овие ресурси. На тој начин, намерното опожарување на шумите за сеча на истите ја губи својата смисла, а управувањето на државата со опожарените подрачја дополнително ја зацврстува ваквата теза.

За тоа потребно ќе биде и дополнително вложување во државни капацитети и во форма на човечки капитал, но и преку современа опрема.

И покрај тоа што со завршувањето на летото и смирување на состојбата со пожарите темата престана да се споменува, всушност токму сега е моментумот да се креира стратегија и да се донесат нови законски решенија со цел идната година земјата подготвено да се справи со летните пожари.

Потребно е и зголемување на висината на казните за оние кои ќе бидат фатени како намерно подметнуваат шумски пожари, но и ново дефинирање на палењето на пожари „од небрежност“, преку построга формулација на законот, земајќи ги предвид новите можни закани, но и пронаоѓање на сторителите и ефективна казнивост во пракса.

Дополнително, потребно е инвестирање и за чуварите на шумите сѐ со цел да се гарантира спроведување на законот, со особено внимание и ангажираност за време на летниот период. Информирање и зголемување на јавната свест кај населението е исто така важен аспект.

И додека како што поминува времето пожарите се веќе далеку од фокусот на настаните, не смее да се дозволи државата да чека до идното лето за да се размислува за решенија на оваа тема. Шумите претставуваат витален национален ресурс, а се директно загрозени од пожарите, за што потребна е стратегија за заштита и дејствување. Токму затоа, времето за дејствување треба да биде сега, а со секое одложување се ризикува да се уништат нови хектари шуми на кои им биле потребни децении за да израснат.

*Бојан Лазаревски е политиколог по меѓународни и интеркултурни студии соработник за пишување на Young Voices Europe активист и истражувач.

**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА. 

***Мислењата изнесени во рубриката „Став“ се на авторите и не нужно ги рефлектираат позициите и уредувачката политика на Радио МОФ.