[Став] Сите нации се модерни конструкти

Нашите бугарски колеги генерално го отфрлаат конструктивистичкиот пристап од теориите на национализмот и го застапуваат примордијалистичкото гледиште дека и на територијата на Македонија во континуитет со векови постои есенцијален, бугарски културен идентитет коj, според нив, модерната македонска држава настојува да го избрише. Мое лично мислење е дека експертските комисии треба да се на висина на најновите научни методи и да го искористат своето знаење и искуство засекогаш да ја ослободат балканската наука и јавност од лажниот антагонизам и ретроспективниот национализам.

Во современите теории на национализмот, дури и самиот Ентони Д. Смит – британскиот социолог познат по теоријата на етно-симболизмот (лоциран на средина помеѓу модернистичкитe/конструктивистички теории, од една страна, кои ја бранат неодамнешната, замислена и конструирана природа на нациите и национализмот и теориите на примордијализмот, од друга, кои ја нагласуваат трајноста и континуитетот на нациите низ вековите), во познатата дебата со неговиот ментор Ернест Гелнер во 1996 година признава дека дури и ако за некои нации може да се каже дека постоеле пред 18 век, најголем дел од современите нации се модерни, во смисла дека се релативно неодамнешни конструкти. Исто така, самиот Смит во истата дебата потврдува дека „денес, најголем дел од научниците идејата дека нациите постојат во континуитет од антиката и Средниот век ја сметаат како ретроспективен национализам (retrospective nationalism)”.

Што е нација?

За разлика од другите билатерални историски комисии кои постоеле во минатото, работата на заедничката македонско-бугарска комисија за историски и образовни прашања е обременета од фундаменталното прашање за постоењето и потеклото на македонската нација. Mакедонското прашање, односно непризнавањето на посебноста на македонскиот народ и јазик не е изолиран случај – во балканскиот контекст најблиска е паралелата со непризнавањето на босанските Муслимани/Бошњаците и нивното „присвојување“ од страна на Србија и Хрватска. Како што Џон Б. Алкок со право укажува во неговата студија Explaining Yugoslavia во врска со процесите на градењето на нацијата (nation-building) кај Македонците и босанските Муслимани, „важно е да се забележи дека додека процесот на градењето на нацијата во овие случаи е прилично неодамнешен и оттука е повеќе видлив за нас, не е фундаментално различен по карактер од оној низ којшто поминале другите народи, чие градење на нацијата сега е сокриено од нас со историска дистанца”. Но, дури и во случаи на „постари“ нации како на пример италијанската, јасно е дека создавањето на чувство на национална припадност и идентитет вон регионални рамки е возможно само во веќе воспоставени институционални рамки – познатата и сега веќе често цитираната реченица на италијанскиот политичар и премиер од 19 век Масимо д’Азељио го потврдува тоа: “Ја создадовме Италија; сега треба да создадеме Италијанци”.

Од крајот на 19 век, Бугарија и Србија во случајот со Македонија, и Србија и Хрватска во босанскиот случај се натпреваруваат за лојалноста на обичните луѓе, главно водени од територијални апетити, често со насилни и дискриминаторски политики и средства, како што опишува историчарката Ипек Јосмаолу во нејзините истражувања за османлиска Македонија, посебно за време на пописот на населението на територијата на географска Македонија во 1903 година. Неспорно е дека во периодот пред создавањето на националните држави на Балканот најголемиот дел од населението во османлиска Македонија, а и пошироко во Југо-источна Европа има религиозен и/или јазичен идентитет. Односно, како што забележува Марк Мазовер во неговата студија за Балканот, со векови, за балканскиот селанец, селото е неговата „татковина“.

Но, нашите бугарски колеги генерално го отфрлаат конструктивистичкиот пристап од теориите на национализмот и застапуваат едно примордијалистичко гледиште дека и на територијата на Македонија во континуитет со векови постои есенцијален, бугарски културен идентитет кој, според нив, модерната македонска држава настојува да го избрише. Дури и доколку ги примениме теориите на Ентони Смит, кој има поумерен пристап и е на средина меѓу овие поекстремни гледишта, не може да постои знак на еднаквост и поистоветување на македонската и бугарската нација. Во оваа смисла, во македонско-бугарскиот случај/спор можеме да зборуваме за историски епохи на етничка асоцијација, но не и за етничка заедница или иста нација.

Во дефиницијата на Смит за нацијата, тој вели дека за него, пред сè, нацијата „е заедница; тоа е еден вид заедница која се темели на идејата дека луѓето сметаат дека одредена територија им припаѓа на нив, со право или без право. Значи, тоа е првата карактеристика: [нацијата] е територијализирана заедница. Втората карактеристика е тоа што таа е заедница на мит, меморија и симболи. Тоа е она што членовите на една заедница имаат заедничко, во поголема или помала мера: митови, спомени, симболи, традиции, кои се разликуваат од оние на другите нации. Трето, припадниците на тие нации имаат изградено јавна култура, која вклучува ритуали и церемонии и јавни кодекси за однесување; политичка култура на симболи, знамиња, химни, марки, монети итн., кои ја обележуваат оваа нација од друга нација. И конечно, членовите имаат тенденција да се придржуваат – и тука сум повнимателен, бидејќи не сите членови на една заедница го прават тоа – кон заеднички обичаи и закони.„

Ослободување или окупација?

Иако можеби во одредени историски периоди можеме да говориме за заеднички традиции (иако во дух на модернистичкиот/конструктивистички пристап со право можеме да се запрашаме колку заедничко имале/имаат, на пример, селаните од Дебарско и селаните од околината на Несебар), првата и втората карактеристика не можат да се применат како доказ за непостоењето на македонска нација – имено, македонската нација во оваа смисла постои како територијализирана заедница одамна, барем од 19 век, како и посебен македонски територијален идентитет, односно идентитет поврзан со географскиот регион Македонија. Особено во смисла на третата карактеристика (заеднички институции, државни симболи, итн.) која ја наведува Смит, македонската и бугарската нација не можат да се поистоветуваат, со исклучок на краткотрајниот период на де факто окупацијата на делови од вардарскиот дел од Кралството СХС во Втората светска војна. Во овој период и делови од југо-источна Србија и источно Косово се наоѓаат во состав на Кралството Бугарија, како и делови од Западна Тракија и источна Егејска Македонија. Комисијата се уште не го разгледувала периодот 1941-44, но би требало тука да се нагласи дека проектот за создавање на Голема Бугарија во тој период се вградува во државната идеологијата и колаборационизмот со Третиот Рајх. За српските окупирани делови, пак, се тврди дека се населени со Моравски Бугари и сите овие делови се третираат како „ослободени територии“, иако на почетокот околу 40 000 бугарски трупи, а подоцна и повеќе, се наоѓаат на македонска територија. Соочени со фактот дека само одреден дел од населението во окупирана Македонија се чувствуваат како Бугари или се про-бугарски настроени, бугарските власти отпочнуваат со активен процес на бугаризација, особено во делот на образованието, кадешто повеќе од половина учители/наставници се од Бугарија. Значи, во периодот 1941-44, бугарските власти преземаат сè за да создадат (генерално со примена на сила) она што Смит го нарекува етничка заедница, односно нација – и генерално без многу успех.

Третманот од српските станува идентичен со третманот од бугарските власти во очите на најголем дел од локалното население. Конкурентните српски и бугарски национални проекти на територијата на Македонија по падот на Османлиската империја, насилството, политиките за менување на имињата и стигматизацијата на македонскиот „дијалект“ како неправилен српски или бугарски јазик во училиштата, поттикнуваат револт и национална самосвест, дури и кога таа постоела само во рудиментарна форма. Или, во однос на македонскиот јазик, како што со право тврди Виктор Фридман во студијата за македонското прашање уредена од Victor Roudometof, „таквиот третман само помогна да се потврди популарното чувство дека македонскиот јазик е посебен јазик“. Секретарот во британското претставништво во Белград, Р. А. Галоп, по посетата на Македонија забележувадека луѓето што ги запознал „подеднакво настојуваа да не бидат нарекувани ниту Срби ниту Бугари, туку Македонци … Се чини дека во повеќето места Бугарите ги сметаат за непријатели (There seemed to be no love lost for the Bulgars in most places). Нивната бруталност за време на војната направи да ги изгубат симпатиите дури и кај оние кои пред Балканските војни беа нивни пријатели …”

(Де)национализација на Средниот Век

На Универзитетот во Англија каде што работам, во предметот посветен на средновековието, за делот насловен „Етничност, раса, нација“ се нагласува дека “Посебно внимание ќе се посвети на културните маркери – како што се јазикот, обичаите и правото – кои придонеле кон разграничувањето на етничките групи од нивните соседи и степенот до кој можеме да зборуваме за појавата на чувство на „националност“ во овој период.“ Уште на самиот почеток на студиите сите студенти, без разлика дали ќе специјализираат средновековна или модерна историја, се запознаваат со модерните теории за национализмот и Замислени заедници на Бенедикт Андерсон е на листата на задолжителна литература на повеќе предмети. Дури и за средновековниот период, литературата е одбрана на начин да им укаже на студентите на комплексноста и повеќеслојноста на националните одредници во овој период, на хетерогеноста на различните заедници кои ја населувале Британија, фундаменталната улога на елитите и политичката моќ, како и проблематичните аспекти при преведувањето на средновековните извори и поими од латински како gens, gentes, natio, mores, каде што gens може да се преведе и како раса, нација, народ, племе, потекло или фамилија. Но, постоењето на „средновековен генеолошки идиом“ не значи дека постои логична, непроблематична врска помеѓу денешното поимање на нацијата и средновековието, како што посочуваат многу научници (на пример, Robert Bartlett, Sverrir Jakobsson). Имено, средновековните текстови често ги претставуваат само идеалите и менталитетот на многу мал дел од населението, односно владеачките елити. И во балканскиот контекст, средновековните држави се династички, почиваат на авторитетот на владетелот, но тие никако не се нации-држави. Американскиот професор Џон Ван Атверп Фајн оди и подалеку со тоа што тврди дека средновековието на Балканот не само што е пред-национална (pre-national) историска епоха, туку и пред-етничка (pre-ethnic). Како што посочува Пол Стивенсон во неговата студија Byzantium’s Balkan Frontier: A Political Study of the Northern Balkans, 900 – 1200, и покрај јазот кој постои помеѓу реториката и реалноста во византиските извори, не постојат индиции дека лојалноста кон локални владетели може да се толкува како некој тип повисока лојалност, а уште помалку како чувство на припадност кон некаков апстрактен ентитет како „нација“.

Мое лично мислење е дека експертските комисии треба да се на висина на најновите научни методи и да го искористат своето знаење и искуство засекогаш да ја ослободат балканската наука и јавност од лажниот антагонизам и ретроспективниот национализам. Балканската историја е долга приказна на испреплетеност, повеќеслојни идентитети, „етничка осмоза“ и не е само историја на војни, освојувачи и битки, романтизирани претстави за минатото и докажување која/чија нација е постара. Во учебниците треба да имаме повеќе, ако не и во најголем дел – општествена и културна историја, историја на наука и медицина, повеќе светска, а помалку национална, односно националистичка историја.

*Љубица Спасковска е доцент на Универзитетот во Ексетер (University of Exeter) во Велика Британија. Докторирала на истиот универзитет во 2014 година и магистрирала на Централно Европскиот Универзитет во Будимпешта, како и на регионалната програма за демократија и човекови права на Универзитетите во Болоња и Сараево. Таа е автор на научната монографија The Last Yugoslav Generation: the Rethinking of Youth Politics and Cultures in Late Socialism (Manchester University Press, 2017).

**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ОВДЕ.