Пишува: Џефри Д. Сахс (Jeffrey D. Sachs)
За да можат државите кои се со ниско и средно ниво на приходи да работат во насока на остварување на нивните развојни цели и да го дадат својот удел во справувањето со проблеми како што се климатските промени, тие ќе треба да позајмуваат од сигурни извори и по пристојни пазарни услови. Но сепак, сегашниот двостепен глобален финансиски систем им ја овозможува ваквата привилегија речиси исклучиво само на богатите држави.
На климатскиот самит кој беше одржан неодамна (КОП 26), стотици финансиски институција посочија дека се подготвени да вложат трилиони долари за финансираат решенија за климатските промени. Сепак, има една главна пречка на овој пат: светскиот финансиски систем реално го попречува текот на финансии во земјите во развој и за многумина од нив создава смртоносна финансиска стапица.
Развојот на економијата зависи од инвестиции во три главни видови на капитал: човечки (здравство и образование), инфраструктура (енергетика, дигитални технологии, транспорт и урбана) и бизниси. Посиромашните држави имаат помали нивоа по глава на жител кога станува збор за ваков вид на капитал, и затоа исто така имаат и потенцијал за побрз раст, преку инвестирање во сите нив на балансиран начин. Денес, ваквиот раст може и треба да биде зелен и дигитален, избегнувајќи го зголемениот раст на населението од минатото. Глобалните пазари на обврзници и банкарски системи би требало да овозможат доволно финансиски средства за да може високиот раст да фати чекор со одржливиот развој, но ова сепак не се случува. Протокот на пари од глобалните пазари на обврзници и од банките кон земјите во развој и понатаму е на ниско ниво, исто така е и скапо за оние кои се корисници на позајмените пари и е нестабилен.
Позајмувачите од некоја земја во развој плаќаат камати кои често се 5-10% повисоки на годишно ниво во споредба со истите тие трошоци кои го плаќаат богатите држави. Позајмувачите од земја во развој, како група, се сметаат за високоризични. Рејтинг агенциите им доделуваат понизок рејтинг на државите со користење на механичка формула, само затоа што тие се сиромашни. Сепак, претерано е ваквото перципирање на ризиците како високи ризици, и тоа често станува самоисполнувачко пророштво. Кога владата пушта во оптек обврзници за финансирање на јавни инвестиции, така генерално смета на способноста да рефинансира некои од нив или сите обврзници како што доспеваат, под услов долгорочната траекторија на нејзиниот долг во однос на приходите на државата да биде прифатлива.
Ако владата одеднаш се најде во ситуација да не може да ги рефинансира долговите што доспеваат, таа веројатно ќе биде доведена во ситуација на неможност да си ги исполнува обврските за плаќање – и тоа не поради лоша намера или поради долгорочна неликвидност, туку поради недостаток на пари на располагање. Ова е она што се случува со голем број на влади во земјите во развој. Меѓународните заемодавци (или рејтинг агенции) мислат, често од произволна причина, дека земјата А го загубила бонитетот. Оваа перцепција резултира со „ненадеен прекин“ на ново кредитирање за таа држава. Без пристап до можности за рефинансирање, владата е принудена на неисполнување на обврските, со што само ги „оправдува“ претходните стравови. Владата тогаш обично се обраќа до Меѓународниот монетарен фонд за итно финансирање. Враќањето на глобалната финансиска репутација на државата обично трае со години, па дури и со децении.
Владите на богатите земји кои позајмуваат на меѓународно ниво во свои валути не се соочуваат со истиот таков ризик од „ненадеен прекин“, бидејќи нивните централни банки делуваат како позајмувачи во краен случај. Кредитирањето на владата на Соединетите Американски Држави се смета за безбедно бидејќи Сојузни резерви може да купува државни обврзници на отворен пазар, со што всушност се осигурува дека владата може да ги покрие долговите што доспеваат. Истото важи и за земјите од еврозоната, под претпоставка Европската централна банка да биде во улога на позајмувач во краен случај. Кога ЕЦБ накратко не успеа да ја одигра таа улога веднаш по финансиската криза во 2008 година, неколку земји од еврозоната (вклучувајќи ги Грција, Ирска и Португалија) привремено го загубија пристапот до меѓународните пазари на капитал.
По тој дебакл, кој беше речиси смртоносно искуство за еврозоната, Европската централна банка ја засили својата функција на позајмувач на пари во краен случај, така што се ангажираше во квантитативно олеснување преку масовно купување на обврзници од еврозоната и со тоа ги олесни условите за задолжување на засегнатите земји. Па така, богатите земји генерално позајмуваат во свои валути, по ниска цена и со мал ризик од неликвидност, освен во моменти на исклучително лошо управување со политиките (како што беше случајот со американската влада во 2008 година, а набргу потоа и од страна на Европската централна банка). Спротивно на ова, земјите со низок и среден приход позајмуваат во странска валута (главно во долари и евра), плаќаат исклучително високи каматни стапки и трпат ненадејни прекини.
На пример, соодносот на долгот и БДП на државата Гана (83,5%) е далеку понизок од грчкиот (206,7%) или португалскиот (130,8%), но сепак Мудис ја оценува кредитната способност на државните обврзници на Гана со Б3, што е неколку степени под оние на Грција (Бa3) и Португалија (Баа2). Гана плаќа околу 9% за задолжување за период од десет години, додека Грција и Португалија плаќаат само 1,3% т.е. 0,4%. Главните агенции за кредитен рејтинг (Fitch, Moody’s и S&P Global) доделуваат инвестициски оценки на повеќето богати земји и на многу други земји со високо средни приходи, но истовремено доделуваат под-инвестициски оценка на речиси сите земји со пониски и средни нивоа на приходи, како и на сите земји со низок приход. Moody’s, на пример, моментално доделува инвестициска оценка на само две земји кои имаат ниско средно ниво на приходи (Индонезија и Филипини).
Трилиони долари во пензии, осигурување, банки и други инвестициски фондови се канализираат со закон, со регулативи или преку интерна пракса надвор од хартии од вредност кои имаат под-инвестициски оценки. Откако ќе биде загубен, суверениот инвестициски рејтинг потоа е екстремно тешко да се поврати, освен ако владата не ужива поткрепа од централната банка. Во изминатата деценија, на вкупно 20 држави (меѓу другите: Барбадос, Бразил, Грција, Тунис и Турција) им беа намалени под-инвестициските оценки. Од пет држави кои досега успеаја да ја повратат својата инвестициска оценка, четири се од ЕУ (Унгарија, Ирска, Португалија и Словенија) а ниту една не е од Латинска Америка, Африка или Азија (петтата е Русија).
Од тие причини, итно е неопходен е ремонт на глобалниот финансиски систем. Земјите во развој кои имаат добри изгледи за раст и суштински развојни потреби треба да бидат во можност да позајмуваат на сигурен начин и под пристојни пазарни услови. Во оваа смисла, Г-20 и ММФ треба да подготват нов и подобрен систем за кредитно рангирање кое ги зема предвид изгледите на развој на секоја од државата и долгорочната одржливост на долгот. Банкарските регулативи, како што се оние на Банката за меѓународни порамнувања, потоа ќе треба да се ревидираат според подобрениот систем на кредитно рангирање за да се олесни позајмувањето пари на земјите во развој.
За да се стави крај на наглите запирања, Г-20 и ММФ треба да ја искористат својата финансиска „артилерија“ да поддржат ликвиден секундарен базар во суверени обврзници на земјата во развој. Сојузните резерви, Европската централна банка и други клучни централни банки треба да воспостават линии за валутни свопови со централните банки во земјите со ниски и ниско-средни нивоа на приходи. Светската банка и другите развојни финансиски институции треба значително да ги зголемат своите грантови и концесиски заеми наменети за земјите во развој, особено за најсиромашните. Последно по ред но не и по важност, ако богатите држави и региони, вклучително и неколку американски сојузни држави престанат да го спонзорираат перењето на пари и даночните раеви, во тој случај земјите во развој ќе имаат повеќе приходи за да финансираат инвестиции во одржлив развој.
*Џефри Д. Сакс, професор по одржлив развој и професор по здравствени политики и управување на Универзитетот Колумбија, е директор на Центарот за одржлив развој во Колумбија и на Мрежата за решенија за одржлив развој на ООН. Автор е, меѓу другото, на The End of Poverty, Common Wealth, The Age of Sustainable Development, Building the New American Economy, и најскорешната A New Foreign Policy: Beyond American Exceptionalism.
Авторски права: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
