Дубравка Валиќ Недељковиќ
Значително повисоката застапеност на мажите како извор на информации и како интервјуирани лица споредено со жените е континуирана медиумска практика во Србија, која е забележана во сите спроведени анализи и следење на состојбата во медиумите од 1996 година па сè до најновата во 2022 година.
Помалата застапеност на жените во јавната сфера е феномен кој и натаму е актуелен во посттранзициските земји од Западен Балкан, во кои спаѓа и Србија, но и во развиениот свет.
Посебно е воочлива невидливоста на жените како извори на информации во медиумите, без оглед на тоа што во другите области од јавната сфера сè повеќе добиваат простор како експертки во одредени професии, како во политичкиот, културниот и спортскиот живот, па би било логично тие да бидат многу поприсутни како извори на информации во медиумите.
Во исто време, жените се присутни како креаторки на информации. Затоа, веќе не се реткост репортерки, уреднички и менаџерки на медиуми, но тоа не придонесе присуството на жените како извор на информации во медиумите да биде еднакво со тоа на мажите, особено во информативно-политичките програми на националните телевизии, кои се највлијателни во формирањето на јавното мислење.
Овие тврдења ги потврдуваат и домашните (Србија) и меѓународните истражувања кои се спроведуваат со години, за жал, без позначително влијание врз уредувачките политики, бидејќи сегашната состојба бележи надолен тренд.
Жените се застапени во информативните медиуми, но само како носители на функции
Значително повисоката застапеност на мажите споредено со жените како извор на информации и како интервјуирани лица е континуирана медиумска практика во Србија, која е забележана во сите спроведени анализи и медиумски мониторинг активности од 1996 година до најновата во 2022 година на истражувачкиот тим на Новосадската школа за новинарство.
Тоа е одраз на сè уште распространетата родова нерамноправност во посттранзициското традиционалистичко општество, како на вертикално ниво (на жените не им се достапни највисоките позиции во секторите во кои работат, без оглед на нивната стручност; феноменот „стаклен плафон“ е сеприсутен), така и на хоризонтално ниво (за истите работи, жените се помалку платени и имаат помала видливост во јавната сфера).
На прв поглед се чини дека жените се присутни во јавниот живот и заземаат највисоки позиции како претседателка на влада, министерки на највидливи позиции, менаџерки во банки (Аик банка, Ерате банка), на трговски ланци (Меркатор), големи корпорации (Делта холдинг), во ИТ (САС), но тие не се видливи во медиумите како извори на информации и релевантни соговорнички за медиумите кои можат да придонесат за формирање на јавното мислење за важни теми од општествената практика.
Иако жените се позастапени во понискиот, можеби и средниот, ретко и во највисокиот менаџмент, во самите управувачки структури во медиумите тие никогаш не придонеле за подобрување на родовата рамнотежа, ниту пак влијаеле за поголемо присуство на содржини за женските права во програмите како на јавниот сервис така и на комерцијалните радиодифузери и кабелски оператори.
Додуша, претседателката на владата и само една или две министерки, иако ги има повеќе во владата, постојано се на малите екрани на сите радиодифузери во Србија. Само затоа што се на места каде што се носат одлуки кои и така и така мора да бидат претставени во медиумите затоа што се од јавен интерес.
Значи тие актерки се медиумски извори на информации и интервјуирани лица не затоа што се компетентни, туку затоа што нивните „функции“ се од јавно значење. Во исто време, тие никогаш во своите изјави не се залагале за родова еднаквост и женските права.
Како што покажуваат резултатите од многубројните мониторинг активности, медиумите не само што ја отсликуваат општествената реалност во која мажите сè уште се на најважните позиции меѓу носителите на одлуки и јавно верификувани поединци и поединки, туку дополнително и самите се оптоварени со стереотипи и предрасуди, па во директното цитирање и интервјуирање на субјектите на општествената практика, без разлика дали се од светот на политиката, економијата, уметноста, културата, образованието, судството, здравството, спортот, тие претпочитаат да им ја даваат предноста на мажите.
Последниот мониторинг спроведен од тимот на Новосадската школа за новинарство, чии податоци ги користиме во овој текст, опфати околу 10.000 минути медиумски материјал земен како примерок во август и почетокот на септември 2022 година. Примерокот се состоел од утрински програми и централни информативни емисии на јавните сервиси (РТВ и РТС), даватели на комерцијални медиумски услуги (Б92, ТВ Хепи, Пинк ТВ, ПРва ТВ) и кабелски оператори со силно развиени информативни програми Н1 и НоваС.
Надолен тренд на присуството на жените како извори на информации
Резултатите од многубројни истражувања укажуваат на надолен тренд во присуство на жени како извори на информации и покрај нагорниот тренд кога станува збор за застапеноста на жените на позиции како репортерки, но и уреднички и менаџерки во медиумите.
Во пракса, залагањето на либералните феминистки за еднакво присуство на жените во општеството не се покажа ефективно и тоа така што жените би зазеле традиционално машки позиции и на тој начин би добиле и моќ.
Либералните феминистки веруваа дека медиумите треба да се променат така што ќе објавуваат повеќе портрети на жени во нетрадиционални улоги и ќе избегнуваат сексистички јазик, како и со вработување повеќе жени во медиумскиот сектор.
Овие напори на либералните феминистки да го подобрат дехуманизирачкиот стил на целосно „маскулинизираните“ вести навистина резултираа со вработување голем број новинарки во медиумската сфера. Во исто време, резултатот од нивните напори беше, според ван Зонен (1994), дека во новинарската професија, која престана да биде престижна исклучиво машка боемска професија, дојде до намалување на платите и статусна девалвација на професијата.
Она што е најзначајно, не дојде до очекуваното зголемување на влијанието на новинарките врз уредувачката политика на медиумите во зголемувањето на бројот на жени како извори на информации и интервјуирани лица.
Истото се случи и во Србија, а истражувањата покажуваат дури и надолен тренд. Платите во медиумската индустрија се намалени со влегувањето на голем број жени во професијата, освен оние кои понекогаш, оправдано, а понекогаш и неоправдано, станаа бренд на телевизијата за која работат, а во исто време, не е зголемен бројот на теми за родова еднаквост, ниту пак е зголемен бројот на интервјуирани и директно цитирани жени.
Напротив, има сè помалку жени кои се цитирани, освен ако се носители на функции (претседателка на влада, министерка).
Јавните сервиси во Србија не ги препознаваат жените како веродостоен извор
Јавните сервиси на Србија, кои според Законот за јавни медиумски сервиси (2014) мора да го реализираат јавниот интерес (член 7) и тоа на начин на кој ќе се почитува родовата рамнотежа, ни приближно не се придржуваат до ова. Во набљудуваниот период, информативната програма на Радио-телевизијата на Војводина имаше сооднос меѓу мажи и жени повеќе од тројно повеќе во корист на машките субјекти (73% од вкупниот број говорници), споредено со женски субјекти (19%).
Сличен однос е забележан и во Јавниот сервис на Србија (РТС). Полот на субјектите беше значително почесто машки (72%). Женските субјекти беа трипати помалку застапени (23%).
Мора да се има предвид дека јавниот сервис, поради својата посебна позиција на медиумската сцена, е должен да се залага за родова рамнотежа според моделот на афирмативно дејствување, наместо, водејќи се од моменталното позиционирање на мажите во јавната сфера, како основен параметар за избор на информативни субјекти од јавно значење да го зема само нивното хиерархиско место во политичката и јавната сфера.
Жените на позицијата субјект беа присутни според два модела – или во прашање беа жени на кои функцијата им обезбедува простор во информативна емисија или беа личности од традиционално женски области на јавна дејност (образование, здравство, култура).
Освен претставничките на извршната власт и премиерката, најмногу беа застапени женски субјекти во медиумските единици за здравство и култура. Голем број странски и меѓународни субјекти припаѓаа на варијаблата машки субјект. Бидејќи разликата во застапеноста е значајна, во прашање е несомнено јасната намера на радиодифузерот, иако на прв поглед може да изгледа дека таа претставува само моментален одраз на распределбата на „силата“ во општеството.
Меѓутоа, доколку јавниот сервис ги следи акциските планови и стратегии на различни женски платформи и други женски лоби групи и невладини организации, како и меѓународни институции, би имал добар модел како да се зголеми учеството на жените како субјекти и во информативните емисии.
Комерцијалните и кабелските радиодифузери го игнорираат принципот на родово балансирани извори на информации
Комерцијалните национални телевизии на територијата на Србија немаат строга обврска како јавните сервиси да ја почитуваат родовата рамнотежа на изворите на информации, што не значи дека таквата обврска не треба да биде дел од сите уредувачки политики во секое модерно, демократско општество.
Ова не е случај според резултатите од мониторингот од август и септември 2022 година. На пример, телевизијата Б92 целосно го игнорира родовиот баланс. Машките субјекти се повеќе застапени од женските субјекти, поточно, над трипати повеќе (64%:19%).
Ист е случајот и со ТВ Хепи. Машките субјекти сочинуваа повеќе од половина (59%), а женските субјекти 17%, додека останатите беа мешани или неидентификувани. Телевизијата Пинк не може да се смета за примерен радиодифузер во однос на родовата рамнотежа на субјектите. Мажите се апсолутно доминантни, 71% од случаите, а жените биле во улога на субјект само во 21% од случаите. Кога станува збор за полот на субјектите, според слична практика како и во претходните мониторинг активности спроведени од ННШ, соодносот е малку подобар кај другите комерцијални радиодифузери во мониторингот од 2022 година.
ТВ Прва во информативните емисии цитирала и интервјуирала најмногу машки актери како извор на информации (61%), додека женските биле помалку од половина од тој процент (28%).
Кабелските телевизии кои акцентот го ставаат на информативните програми (Н1 и Новас) и се сметаат за попримерни од другите радиодифузери во однос на изборот на теми и аналитичкото новинарство, исто така, го следеа моделот на давателите на комерцијални медиумски услуги кога станува збор за родот.
Така, во набљудуваниот период, кај Н1 64% од изворите на информации и интервјуирани лица биле машки субјекти, 25% биле женски субјекти; а Нова со дури 74% машки и 24% женски субјекти.
Значително повисоката застапеност на машкиот пол во однос на женскиот претставува, како што се наведува, континуирана медиумска практика забележана во сите претходно спроведени анализи и мониторинзи на Новосадската школа за новинарство од 1996 до 2022 година. Тоа е одраз на родовата нееднаквост сè уште застапена во јавниот дискурс, бидејќи на раководни позиции, но и на позиции кои се примарен извор на информации (државни претставници, учесници во преговори, на меѓународни настани и слично) се претежно лица од машки пол.
За појасно одредување на медиумската практика на информативните вести опфатени со мониторингот, родовата различност беше посебно анализирана при изборот на соговорници/чки за интервју. Забележано е дека родовата рамнотежа е позастапена во тие случаи, а соодносот на машки и женски соговорници во мониторинг интервјуата од 2022 година е 8:5.
Затоа, иако општата распределба на субјектите по пол укажува на изразена нееднаквост, практиката која зависела исклучиво од медиумите сепак покажува дека делумно се земала предвид порамноправната застапеност на двата пола.
Не е утеха тоа што е секаде во светот е слично
За волја на вистината, ова е, во вистинска смисла на зборот, општоприсутен тренд и во тој поглед медиумите во Србија не се разликуваат многу од оние во светот. За тоа сведочат резултатите од едно од најкомпетентните лонгитудинални светски истражувања. Станува збор за истражувањето GMMP – Who makes the news? кое со години се спроведува во 116 земји во светот.
На пример, за време на пандемијата со Ковид-19, резултатите од мониторингот на печатените медиуми, радијата и телевизиите покажаа дека само 22% од жените се појавиле како експерти и тоа во медиумите ширум светот кога станува збор за политичарките, а 26% од жените се појавиле како експерти во областа на науката и здравството, и тоа глобално гледано.
Како до подобра практика според предлозите на GMMP на територијата на Србија, но и во целиот свет? Пред сè, многу е важно да се постигне јавен консензус за потребата од поголема видливост на жените во секојдневната медиумска практика.
И ова може да се направи првенствено со тоа што уредниците ќе разберат и применат во пракса дека ако има два подеднакво валидни извори, секогаш треба да им дадат приоритет на жените и да се погрижат барем постојано да користат родово чувствителен јазик, доколку тој веќе не се користи во медиумите бидејќи на тој начин полесно ќе влезе во јавна употреба.
*Дубравка Валиќ Недељковиќ (1952), до октомври 2018 година, беше редовен професор на Катедрата за медиумски студии на Филозофскиот факултет, Универзитет во Нови Сад, Србија. Клучни теми: новинарство, медиумска писменост, средства за масовна комуникација, анализа на критични медиумски дискурси, родови студии, медиуми на јазиците на малцинствата, мултикултурализам и разновидност на пријавување. Соработник e на списанија и учесник на конференции во земјата и странство (над 150). Има објавено осум книги и над 300 академски трудови во областа на медиумите. Добитник е на многу новинарски награди за информативна радио програма (вести) и радио репортажа.
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ТУКА.
