Ненад Живановски
Деликатна јазична авантура е ако се излезе од основното и утврдено значење на зборовите и се прејде во сферата на жаргонот и колоквијалноста. Од тие причини, за премиерот Зоран Заев помалку штетен избор би бил ако останел на првичната изјава дека еден „педер“ нема да му ја рушел владата, отколку да се заплеткувал во дообјаснување дали за него „педер“ значело она што го кажувала етаблираната лигвистика или она што се подразбирало од народниот јазик.
И тоа се случи: јавно изговарање на „срамниот збор педер“ од уста на еден македонски политичар. За првпат тоа го слушнавме од Зоран Заев при неговото обраќање во врска со аферата „Рекет“. Сепак, титулата во регионални рамки му припаѓа на некој друг. Хронологијата покажува дека прв кој во јавна комуникација го употребил зборот „педер“ бил српскиот претседател Александар Вучиќ.
За разлика од ситуацијата во која Заев го наменува за друго лице, Вучиќ се реферира на различни групи и поединци кои него така го нарекуваат. Неколку години пред тоа, кога Вучиќ бил премиер на Србија, во предизборен спот тој користи и филмуван инсерт од фудбалски натпревар, во кој трибина со навивачи гласно извикува „Вучиќу, педеру!“. Во трет случај, Вучиќ ги замолува навивачите на Партизан да не го навредуваат Новак Ѓоковиќ дека е „педер“, затоа што се декларирал дека е навивач на Црвена Звезда, туку него така да го нарекуваат. Во четврт, најнов случај, Вучиќ изјавил дека тој за политичарот Угљанин бил „педер“ и фашист.
На сите наведени примери, она што им е заедничко е дека именката „педер“ е исклучиво со негативна конотација и се користи било другиот или себеси да се претстави во потценувачка, навредлива, жртвена или омаловажувачка слика. Меѓутоа, дали таквиот ефект се постигнува поради самиот збор „педер“ или заради контекстот на неговата употреба?
Зборот „педер“ нема негативно значење
Етимологијата на именката педер доаѓа од старогрчкиот “παιδεραστία” (педерастија) што значи машко кое сака момчиња. Подоцна, овој збор е позајмен во латинскиот јазик како “pæderasta”.
Во време кога истополовата љубов се сметала за болест овој латински збор бил користен во медицинските науки (психијатријата) како официјална терминологија со која се означувала дијагнозата. Во правните науки зборот бил во употреба додека машката истополова љубов била криминализирана, така што во Кривичниот закон на СФРЈ од 1959. со неа се означувало јавно неморално однесување и противприроден блуд. Денес педерастијата е декриминализирана така што и во правото зборот повеќе не се користи за општествено неприфатливо однесување. Во францускиот јазик активна е употребата на зборот “pédé” без тој да има негативно значење.
Од лингвистичка гледна точка, јавна употреба на именката „педер“ воопшто не е спорна, бидејќи е со неутрално значење, и по семантичност и по асоцијативност нема пежоративно значење. Само во јужнословенските јазици во секојдневниот говор му се прикачила негативна конотативност, затоа што најчесто се употребувал во негативна контекстуалност: само во нашиот регион можете да го сретнете во рамноправна употреба со долгата листа навредливи зборови за хомосексуалците, како што се „двоцевка“, „обратен“, „позадинец“, „пешкир“, „пешо“, „педал“, „буљаш“ и, секако, „педер“. Тоа значи дека треба да се менува контекстот на употреба, а не зборот да се проскрибира.
Оттука, гледано од аспект на науката (лингвистиката, медицината и правото) премиерот Заев немал причина да се извинува за јавната употреба на зборот педер, бидејќи неговото значење не претставува говор на омраза, ниту неморално однесување, ниту болест, туку е описна именка со неутрално значење за некој што практикува истополова љубов; исто како и именката хомосексуалец.
Но, таквото објаснување е стерилно и применливо само во изолирана теоретска расправа, додека живиот говор, сместен во конкретна ситуација, со конкретни лица, води кон поинаква расправа и со поразличен заклучок.
Трансфер на значења на зборот „педер“
Првиот проблем настанува со демантот на Премиерот. Во силната желба да се оправда, и дополнително да остави впечаток пред ЛГБТ заедницата за толерантен човек, тој дава изјава која, за разлика од првичната, претставува креирање предрасуда за оваа заедница. Грешката на Заев е што на една, како што рековме, неутрална именка, тој излегува од нејзиното примарно значење и ѝ придава секундарно значење, со негативна конотација. За Премиерот, кој се реферирал на народниот јазик, „педер“ значело карактерна особина, при што секако дека не мислел на позитивни карактерни особини туку на лоши етички вредности. Тука настанува проблемот за Заев, но и за народното толкување на зборот, зашто се прави трансфер на значење и на првичното (примарно) му се придава ново (секундарно) значење, така што именката „педер“ повеќе не значи само човек кој практикува истополова љубов, туку таа станува полисемантична со второзначно значење – човек кој е карактерно расипан и неморален.
Во ваквата новонастаната ситуација за зборот „педер“, ако се примени принципот на унификација на значења, може да доведе на крај да се добие нов логичен ентитет со синтетизирано значење. Во менталниот конструкт кај некои луѓе, многу лесно ќе се занемари разликата меѓу примарното и секундарното значење и симплифицирано ќе заклучат дека „педер“ значи човек кој практикува истополова љубов и е со лоши карактерни особини. Со тоа ќе се создаде и ново когнитивно спознание дека „педер“ е нешто негативно, што е начин за градење стереотипи и предрасуди, кои се во основата на секој говор на омраза.
Оттука, многу деликатна јазична авантура е ако се излезе од основното и утврдено значење на зборовите и се прејде во сферата на искуствата стекнати од жаргонот и колоквијалноста. Од тие причини, за Заев помалку штетен избор би бил ако останел на првичната изјава дека еден „педер“ нема да му ја рушел владата, отколку да се заплеткувал во дообјаснување дали за него „педер“ значело она што го кажувала етаблираната лигвистика или она што се подразбирало од народниот јазик.
Тужба за Заев за навреда и клевета
Меѓутоа, ако го апстрахираме демантот на Премиерот, и се навратиме на неговата првична изјава, и таа, воопшто, не е невина и чедна за да не може да му се земе како злонамерна.
Да претпоставиме дека Заев во својата изјава под „педер“ мислел токму на лице кое практикува истополова љубов, а кое тој го сомничи дека сакало да му ја урне владата. Кој е мотивот на Премиерот така да го ословува? Односно, дали „педерот“ сакал да му ја сруши владата затоа што е „педер“ или мотивите му се други (криминогени, можеби и политички)? За здраворазумен човек е јасно дека сексуалните афинитети се ирелевантни за проблемот кој го мачи Премиерот и дека зборот „педер“ е изговорен само како резултат на афективна експресија за да ја засили својата нетрпеливост кон лицето поради чинот кој му го направило. Исто како што нетрпеливоста кон новинарот сака да ја засили со користење на придавката суетен, иако можел да се изрази само со „еден новинар“.
Во вакви случаи, она што би можело да претставува олеснителна околност, но која во изјавата на Заев ја нема, е ако лицето кое го нарекол „педер“, претходно самото така се имало јавно декларирано. Со оглед дека Бојан Јовановски, освен неговата желба/потреба да провоцира и да игра на својата феминизирана сексуалност, јавно се нема аутирано дека е „педер“, тогаш, поради ваквата изјава на Заев, Јовановски со право може да поднесе тужба за навреда и клевета. Повикувањето на преносното значење на зборот „педер“, согласно народниот речник, нема да му биде од помош на Премиерот, бидејќи точно се знае кое е основното/примарно значење на зборот и дека тој со таквата квалификација на Јовановски јавно го дискредитирал, му нанел душевна болка и ги довел во заблуда луѓето за неговата сексуалност. Заев ќе биде должен да докаже дека Боки 13 навистина е „педер“.
Оттука, секој од нас може интимно да мисли за некого дека е хомосексуалец, но додека тој самиот тоа не го каже за себе, никој нема право јавно да му ги дефинира сексуалните преференции. Најмалку премиер кој за себе тврди дека е пријател и поддржувач на ЛГБТ активизмот.
Сексуалната определба не е повеќе само интимно прашање
На крајот, да ја разгледаме и третата варијанта која произлегува од изјавата на Заев, а која е хипотетичка. Што ако лицето кое го нарекол „педер“ се имало и јавно декларирано дека е тоа? Дали во тој случај неговата сексуална ориентација може да се додаде кон одреден општествен контекст кој нема допирни точки со неговата сексуалност? На пример, ако направил одреден општествено позитивен чин (хомосексуалец спасил давеник) или општествено негативен акт (хомосексуалец фатен во криминал)?
Трендовите во западните либерални општества се дека инклузивноста во заедницата се постигнува со тоа што сексуалната определба повеќе не се смета за приватно и интимно прашање туку таа доброволно се споделува со јавноста. И тоа го прават многу пејачи, спортисти и политичари, но на тоа наидувате и во најтривијални ситуации како кога пополнувате формулар за упис на студии, аплицирате за работа, барате здравствена заштита. Секогаш во прашалникот имате и прашање за вашата сексуална определба, при што опциите се од „хетеро“, преку „би“ и „хомо“ до „трансџендер“. Секако дека има опција и да не се одговори, но со самото тоа што постои прашање за вашата сексуална ориентација, значи дека таа повеќе не се смета за дел од човековата интима туку е идентитетско прашање со кое јавно се диференцираат луѓето меѓу себе и по тој основ.
Оттука, инклузивноста мора да оди во сите правци и ситуации, а не сексуалноста да се исктакнува селективно само во општествено афирмативни и прифатливи ситуации (и хомосексуалците можат да бидат хумани), туку и во општетствено негативни (и хомосексуалците можат да бидат криминалци). Исто онака како што и обвинет за затајување данок дава изјава пред суд дека е женет, татко на две полнолетни деца, со што имплицира дека е хетеросексуалец.
Затоа, лицето на кое мислел Заев кога го нарекол „педер“, во случај претходно самото да се имало јавно декларирано дека е тоа, тогаш не би требало да има јавна осуда или правна консеквенца за Премиерот, зашто во конкретен општествен контекст, за кој е ирелевантна сексуалната определба, неа ја споменал.
Би заклучиле: зборот „педер“ не треба да има негативно значење и треба да биде во слободна употреба, бидејќи тој е попрецизен од именката хомосексуалец, која во тоталитет ги опфаќа сите оние кои практикуваат истополова љубов. Подгрупа на хомосексуалец се педер и лезбејка. Тоа што кај нас зборот се компромитирал поради неговата жаргонска употреба од обичните луѓе, а лингвистиката, наместо да се спротивстави на тоа, потпаднала под конформизмот и се прилагодила на колективитетот, е нешто што треба да се менува.
„Педерите“ од регионот, наместо да се згрозуваат од неговата употреба, треба да се изборат да му се врати базичното значење, кое потекнува од старогрчкиот и латинскиот јазик, а да се забрани „народното толкување“ како карактерна особина. Исто онака како што црнците во САД во седумдесеттите години на минатиот век се избориле зборот „nigger“ (етимологијата му е од Нигерија, некој кој потекнува од оваа земја) за нивната заедница да нема негативно значење, а поради контекстот во кој белците го употребувале (negro-црнец) тој претставувал навредлив збор и поради тоа бил забрануван.
Д-р Ненад Живановски
**Блогот е објавен во рамки на Иницијативата за дигитално граѓанство ResPublica и е преземен од www.respublica.edu.mk. Оригиналната објава можете да ја прочитате ОВДЕ.